ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਜਾਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਅੰਸ਼ ਵੀ ਨਾਲ ਲਿਆਂਦੇ। ਅੱਜ ਸਥਿਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬਤੌਰ ਕੌਮ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਮਿਲਗੋਭਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ ਸੈਂਕੜੇ ਬਦੇਸੀ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ਤੇ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚੋਂ ਵੈਦਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਤਤਸਮ ਜਾਂ ਤਦਭਵ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੁਗੋ ਜੁਗ ਵਾਪਰਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ, ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਰੁੱਚੀਆਂ, ਮਾਨਤਾਵਾਂ, ਰੀਝਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ-ਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਉਸ ਸਿੱਟੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਹੀ ਸਮੁੱਚੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਜਾਂ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਨਿਖਾਰਦੇ ਤੇ ਉਘਾੜਦੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

 

(ਅ) ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ

ਭਾਵੇਂ ਸਿੰਧ-ਵਾਦੀ ਦੀ ਉਨੱਤ ਤੇ ਵਿਗਸਤ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਉਨੰਤ ਤੇ ਵਿਗਸਤ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਲਿੱਪੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਭਾਗ (Archaeological Department) ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਤੋਂ ਭਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਨਿਆਂਇ-ਸੰਗਤ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਮੂਲ ਰਿਗਵੇਦ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਜਾ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਰਿਗਵੇਦ ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਰਚਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਹੜੀ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਕੋਲ ਦੇ ਦ੍ਰਾਵੜ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਸੰਮਲਿਤ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣ। ਰਿਗਵੇਦ ਤੇ ਹੋਰ ਵੇਦਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚਲਾ ਅੰਤਰ ਏਨਾ ਜਿਆਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਵਿਚ ਕਈਆਂ ਸਦੀਆਂ ਦਾ ਫਰਕ ਪੈ ਚੁੱਕਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਵੈਦਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸੋਧ ਕੇ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਣ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲ ਕੇ ਜਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਆਮ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਅਖਵਾਈ, ਜਿਹੜੀ ਅੱਠਵੀਂ ਜਾਂ ਨੌਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਹੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਰੂਪ (ੳ) ਮਾਗਧੀ (ਮਗਧ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਬੋਲੀ), (ਅ) ਸੋਰਸੈਨੀ (ਮਥਰਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਬੋਲੀ) ਅਤੇ (ੲ) ਮਹਾਰਾਸਟ੍ਰੀ (ਮਹਾਰਾਸ਼ਟ੍ਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਬੋਲੀ) ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਮਾਗਧੀ ਤੇ ਸੋਰਸੈਨੀ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਅਰਧ-ਮਾਗਧੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਕੁਝ ਗ੍ਰੰਥ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਜਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਚੋਖਾ ਸਾਹਿੱਤ ਰਚਿਆ ਜਾਣ ਲਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਆਮ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਇਸ ਵਿਚ ਰਲਾ ਪੈਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਇਹ ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼ ਜਾਂ ਭਿੱਟੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ ਬਣ ਗਈ । ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਇਹ ਅਪਭ੍ਰੰਸ ਵੀ ਸਾਹਿੱਤਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਆਕਰਣ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ।

ਡਾ. ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ ਕਿਉਂ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪੁਰਾਤਨ ਸਾਹਿੱਤ ਲਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਜਨਮ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਨਿਵੇਕਲੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਹੋਇਆ, ਜਿਹੜੀ ਹੋਰ ਉੱਤਰ- ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਕੈਕਈ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਨਾਂ ਪੈਸ਼ਾਚੀ, ਟੱਕੀ, ਢੱਕੀ ਜਾਂ ਅਵਹੱਟ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਏਸੇ ਕੈਕਈ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਮਾਂ-ਧੀ ਵਾਲਾ ਰਿਸਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਸਭ ਉੱਘੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਇਸ ਖੋਜ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਇਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਿਵੇਕਲੀ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਹਸਤੀ ਵੀ ਨਿੱਖਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਾਸ਼ਾ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਰਾਹੁਲ ਸਾਂਕ੍ਰਿਤਆਇਨ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢ ਸੱਤਵੀਂ, ਅੱਠਵੀਂ ਸਦੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨੌਵੀਂ-ਦਸਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਿੱਤ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ । ਜਦ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਮੁੱਢ ਨਾਥਾਂ ਜੋਗੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨਾਲ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਪਰੋਕਤ ਕਥਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।