(ੲ) ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਮੇਂ ਤਕ 'ਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਹਿੰਦਵੀਂ ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਿਹਾ, ਕਿਉਂਜੋ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਉਪਰੰਤ ਏਥੋਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹਿੰਦਵੀ ਨਾਂ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ 'ਹਿੰਦਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਾਹਿੱਤ ਆਖਦੇ ਸਨ - ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ । ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਇਸ ਹੱਦ ਤਕ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਕਵੀ ਇਮਾਮਦੀਨ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ 'ਹਿੰਦੀ' ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਆਖਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਦਸਵੀਂ ਗਿਆਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਸੈਲਾਨੀ, ਐਲਬਰੂਨੀ ਆਦਿ ਏਥੋਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਲਾਹੌਰੀ ਤੇ ਮੁਲਤਾਨੀ ਆਦਿ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਨਾਂ ਤੇ ਏਥੋਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ ਕਦੋਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਨਿਸ਼ਚੈ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਪਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ 1635 ਈ ਵਿਚ ਲਿਖੀ "ਜਨਮ ਸਾਖੀ" ਵਿਚ ਭਾਈ ਮਨਮੁਖ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਥਾਂ ਬਾਰੇ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਅਖਵਾਏ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 'ਪੰਜਾਬ' ਸ਼ਬਦ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ - "ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਕੋਸ ਪੰਦ੍ਰਾਂ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਬੰਨਿਆ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਮਾਂਹਿ।"

ਪੰਜਾਬੀ' ਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਹੋਏ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਕਵੀ ਸੁੰਦਰ ਦਾਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਕਵੀ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ (1675 ਈ.) ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ :

ਹਜ਼ਰਤ ਮੇਮਨ ਨੇ ਫੁਰਮਾਇਆ. ਇਸ ਵਿਚ ਇਹ ਮਸਾਇਲ।

ਤੁਰਤ ਪੰਜਾਬੀ ਆਖ ਸੁਣਾਈਂ, ਜੇ ਕੋ ਹੋਵੇ ਮਾਇਲ।

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਰਤਮਾਨ ਰੂਪ ਲਗਭਗ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਾਂ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਇਸ ਦਾ ਵਜੂਦ ਕਾਇਮ ਸੀ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਚ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸਾਹਿੱਤ ਸਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹੈ।

ਪੂਰਵ-ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰਚੇ ਗਏ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਰੂਪ ਉੱਘੜ ਕੇ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਤਾਂ ਸੰਤ ਭਾਖਾ, ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਾਰੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਾਥਾਂ ਜੋਗੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਭਗਤਾਂ ਤੇ ਫਕੀਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਦੂਜਾ ਰੂਪ ਲਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਮੁਲਤਾਨੀ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਤੀਜਾ ਰੂਪ ਉਹ ਲਾਹੌਰੀ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਲੋਕ ਬੁਝਾਰਤਾਂ, ਲੋਕ ਅਖਾਣ ਤੇ ਵਾਰਾਂ ਆਦਿ ਰਚੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ, ਜਿਥੇ ਸਾਹਿੱਤ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਕਾਲ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਬੇਹੱਦ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਨਾ ਕੇਵਲ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਇਕ ਸੰਪੂਰਨ ਤੇ ਵਿਗਸਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਬਣ ਗਈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਸਰੂਪ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਘੜ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਿਆ । ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਅਮੀਰੀ, ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉਪ-ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚੋਂ ਭਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ, ਸੂਫੀ ਸਾਹਿੱਤ, ਵਾਰਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਅਣਗਿਣਤ ਸਾਹਿਤ ਜੋ ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰਚਿਆ ਗਿਆ, ਉਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਬੰਧੀ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤੱਥ ਸਾਡੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗੋਚਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ: (ੳ) ਲਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਮੁਲਤਾਨੀ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਰੂਪ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੋ ਗਈ। (ਅ) ਸੰਤ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਸਾਧ-ਭਾਖਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਤਾਂ ਰਹੀ, ਪਰ ਇਸ ਉੱਤੇ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪ੍ਰਤੱਖ ਸੀ । (ੲ) ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੇ ਕਬਿੱਤਾਂ ਤੇ ਸਵੱਯਾਂ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ

---------------

1. ਇਸ ਨਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੀ ਆਪਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਭੁੱਲ ਹੈ।