ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਧੂ ਤੇ ਫਕੀਰ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਜਾਂ ਡੇਰਿਆਂ, ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਤੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਦੇ । ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਰਲਗਡ ਜਾਂ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਵਾਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ, ਸਾਨੂੰ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦਾ ਇਕ ਅਜੀਬ ਮੇਲ ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਰਾਜਸੀ ਗੜਬੜ ਦੇ ਕਾਰਣ ਜਿੱਥੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਉਪਜ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਉਪਰੋਕਤ ਲਹਿਰਾਂ ਜਾਂ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਜਿਹੜਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਿਆ ਗਿਆ ਉਸ ਦੀ ਸਾਂਭ- ਸੰਭਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ । ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪੂਰਵ-ਨਾਨਕ 'ਕਾਲ ਵਿਚ ਸੀ, ਉਸ ਅਧੀਨ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਤੇ ਸਦਾਚਾਰਿਕ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਹੋਈ । ਇਹ ਤੱਥ ਵੀ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਕਿ ਹਰ ਕਾਲ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਧਾਰਾ ਨਿਰੰਤਰ ਵਹਿੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਲੋਕ ਰੁਚੀਆਂ ਤੇ ਲੋਕ-ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।

 

(ਅ) ਸਾਹਿੱਤ ਸਿਰਜਣਾ

ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਤਕ ਸਾਡੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਮੁੱਢ ਕਦੋਂ ਬੱਝਾ ? ਆਮ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਾਹਿੱਤਕ ਸਰੂਪ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਸਨ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿੱਪੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਇਹੀ ਧਾਰਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਣ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਣ ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਵੱਸ ਸਾਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵਡਿਆਈ ਹੀ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਗੁਰੂਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਲਿੱਪੀ ਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਮੁੱਢ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਏ । ਦੂਜਾ ਕਾਰਣ ਖੋਜ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਬਹੁਤੀ ਰੁਚੀ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈ ਅਤੇ ਜੋ ਭੁਲੇਖਾ ਇਕ ਵਾਰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਅਪਣਾ ਲਿਆ । ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਵੱਲ ਉਚੇਚਾ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਇਹ ਗੱਲ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਢੇਰ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਨਿੱਖਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਅੱਠਵੀਂ ਨੌਵੀਂ ਸਦੀ ਈ. ਤੱਕ ਵਿਕਾਸ-ਮਾਰਗ ਤੇ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿੱਪੀ ਦੀ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਲਿੱਪੀਆਂ ਵਾਂਗ ਬ੍ਰਹਮੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਵਿਗਸਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਡਾਕਟਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਆਰੰਭ ਕਾਲ ਨੂੰ 850 ਈ. ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਦੇ ਕੇ ਸਭ ਮੌਕੇ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਸਾਹਿੱਤ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ :

 

(ੲ) ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ

(1) ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅੱਠਵੀਂ ਨੌਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਹਿੱਤ ਵੀ ਰਚਿਆ ਜਾਣ ਲਗ ਪਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਮੌਖਿਕ ਰੂਪ, ਲੋਕ-ਗੀਤ, ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਤੇ ਲੋਕ-ਕਥਾ ਆਦਿ।

(2) ਕਿਸੇ ਬੋਲੀ ਦਾ ਸਾਹਿੱਤ ਇੱਕੋ ਦਿਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਤੇ ਅਮੀਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੇ ਪਿਛੇ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਘਾਲਣਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਅਸੀਂ ਨਾਥ-ਜੋਗੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਤੇ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਨਿਸ਼ਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸਾਹਿੱਤ ਸਿਰਜਣਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਹੜੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗੇੜ ਕਾਰਣ ਸਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਸਕੀ।