ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਬੋਲੀ ਹੀ ਸੀ। ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ :

ਜੋ ਘਰ ਤਿਆਗ ਕਰਾਵੈ ਜੋਗੀ, ਘਰ ਵਾਸੀ ਕੋ ਕਹੇ ਜੋ ਭੋਗੀ,

ਅੰਤਰ ਭਾਵ ਨਾ ਪਰਖੇ ਜੋਈ, ਗੋਰਖ ਆਖੇ ਮੂਰਖ ਸੋਈ।

ਜੋਗੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਚੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਣ ਦੀ ਅਗਲੀ ਵੱਡੀ ਦਲੀਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਹਿੱਤਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੋਗੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਦੀਆਂ ਤਕ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਸਾਹਿੱਤ, ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੋਗੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਹਵਾਲੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਕਟ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਹੁਣ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਉੱਘੇ ਜੋਗੀਆਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ :

ਗੋਰਖ ਨਾਥ : ਗੋਰਖ ਨਾਥ, ਜੋਗ ਪੰਥ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਨਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਬਾਰ ਬਾਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਰਾਹੁਲ ਸਾਂਕ੍ਰਿਤਆਇਨ ਅਨੁਸਾਰ ਗੋਰਖ ਦਾ ਸਮਾਂ 809 ਈ. ਤੋਂ 949 ਈ. ਹੈ, ਪਰ ਡਾਕਟਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 940 ਈ. ਤੋਂ 1040 ਈ. ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਏ ਮਿਥਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਮਛੰਦਰ ਨਾਥ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸਨ, ਪਰ ਤਪ-ਸਾਧਨਾ ਕਰ ਕੇ ਆਪ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਏ । ਆਪ ਦਾ ਜਨਮ ਕਿਸੇ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਵਿਚ ਹੋਣ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਗੋਰਖ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਰਾਮਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਆਪ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਅਸੂਲ ਇਹ ਸਨ - ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਦੀ ਨਿਖੇਧੀ, ਹਠ-ਯੋਗ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ, ਜ਼ਾਤ-ਪਾਤ ਦਾ ਖੰਡਨ, ਕਾਮ ਤੇ ਕਾਬੂ, ਭੋਗ ਬਿਲਾਸ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ, ਤਪ ਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਲਈ ਸਾਂਝੇ ਲੰਗਰ ਤੇ ਸਾਂਝੀ ਪਾਠ-ਪੂਜਾ ।

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਆਪ ਨੇ ਸਾਹਿੱਤ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਹਿੱਤਕ ਸੁਹਜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਅੰਗ ਤੇ ਕਟਾਖਸ਼ ਵੀ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸ਼ਲੋਕਾਂ, ਸਬਦਾਂ ਤੇ ਦੋਹਿਆਂ ਵਿਚ ਹੈ ਤੇ ਖੂਬੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ, ਰਾਗ ਭੈਰੋਂ, ਗਉੜੀ ਤੇ ਰਾਮਕਲੀ ਵਿਚ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਕੁ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਨਾਂ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਉਚਾਰਣ ਹੀ ਉੱਘੜਦਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਕਾਵਿ-ਖੂਬੀਆਂ ਦੀ ਝਲਕ ਵੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ :

(1) ਮਾਯਾ ਜੋੜ ਕਹੈ ਮੈਂ ਠਾਕਰ, ਮਾਯਾ ਗਯੋ ਕਹਾਵੈ ਚਾਕਰ।

ਮਾਯਾ ਤਯਾਗ ਹੋਏ ਜੋ ਦਾਨੀ, ਕਹਿ ਗੋਰਖ ਤੀਨੋਂ ਅਗਿਆਨੀ।

(2) ਖਾਇਆ ਭੀ ਮਰੈ, ਅਣਖਾਇਆ ਭੀ ਮਰੈ,

ਗੋਰਖ ਕਹੈ, ਸੰਜਮੀ ਤਰੈ।

(3) ਖਾਟੈ ਝਰੈ, ਸਲੂਣੈ ਜਰੈ, ਮੀਠੇ ਉਪਜੈ ਰੋਗ।

ਕਹੈ ਗੋਰਖ ਸੁਨਹੁ ਸਿਧਹ, ਅੰਨ ਪਾਣੀ ਜੋਗ ।

(4) ਬਾਘਨਿ ਜਿੰਦ ਲੈ, ਬਾਘਨਿ ਬਿੰਦ ਲੈ, ਬਾਘਨਿ ਹਮਰੀ ਕਾਇਆ।

ਇਨ ਬਾਘਨਿ ਤ੍ਰੈ ਲੋਈ ਖਾਈ, ਬਦਤਿ ਗੋਰਖ ਰਾਇਆ।

(5) ਦਾਮਿ ਕਾਢ ਬਾਘਨਿ ਲੈ ਆਇਆ, ਮਾਉ ਕਹੇ ਮੇਰਾ ਪੂਤ ਬੇ ਆਹਿਆ।

ਗੀਲੀ ਲਕੜੀ ਕਉ ਘੁਨ ਲਾਇਆ, ਤਿਨ ਡਾਲ ਮੂਲ ਸਣਿ ਖਾਇਆ।

(6) ਜੋਗੀ ਹੋਇ ਪਰ ਨਿੰਦਿਆ ਝਖੈ, ਮਦ ਮਾਸ ਘਰੁ ਭਾਗ ਜੋ ਭਖੇ,

ਇਕੋਤਰ ਸੈ ਪੁਰਖਿ ਨਰਕੈ ਜਾਇ, ਸਤਿ ਸਤਿ ਭਾਖੰਤ ਗੋਰਖ ਰਾਏ।