ਆਏ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਕੁੱਟੇ ਬਾਲ

ਨੱਕ ਪੂੰਝਦੀ ਉਤਲੇ ਨਾਲ,

ਆਟਾ ਗੁੰਨ੍ਹੇ ਖੁਰਕੇ ਵਾਲ,

ਭੈੜੀ ਰੰਨ ਦੀ ਭੈੜੀ ਚਾਲ।

(3) ਇਕਾ ਪੁਤ ਨਾ ਜਾਈਂ ਰੰਨੇ ?

ਘਰ ਜਾਏ ਤਾਂ ਭਾਂਡੇ ਭੰਨੇ

ਬਾਹਰ ਜਾਏ ਤਾਂ ਮਾਪੇ ਅੰਨ੍ਹੇ

ਲਾਡਾਂ ਵਿਚ ਨਾ ਆਖਾ ਮੰਨੇ- ਇਕ ਪੁਤ ਨਾ ਜਾਈਂ ਰੰਨੇ।

(4) ਮੇਲੇ ਦੇ ਤ੍ਰੈ ਕੰਮ ਪੱਕੇ ?

ਧੂਪ, ਧੂੜ, ਨਿਕੰਮੇ ਧੱਕੇ-ਮੇਲੇ ਦੇ ਤ੍ਰੈ ਕੰਮ ਪੱਕੇ ।

ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ "ਕੁੜੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ ਬੱਕਰੀਆਂ ਤੇ ਤਿੰਨ ਜਾਤਾਂ ਅੱਥਰੀਆਂ" ਜਾਂ "ਸੋ ਚਾਚਾ, ਇਕ ਪਿਓ, ਸੌ ਦਾਰੂ ਇਕ ਘਿਓ, ਸੌ ਬੇਰ ਇਕ ਸਿਓ ਆਦਿ ਵੀ ਸੁਰਤੇ ਪੰਡਤ ਦੀ ਕਿਰਤ ਦੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

 

(ਸ) ਵਾਰਾਂ

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਬੀਰ-ਰਸੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਹੀ ਅਜਿਹੀ ਹੈ ਕਿ ਏਥੋਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਬਾਹਰਲੇ ਹੱਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਲਈ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਯੁੱਧ-ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਜੂਝਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇਣ ਲਈ ਵੱਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬੀਰਤਾ ਦਿਖਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਜੱਸ ਗਾਉਣ ਲਈ ਵਾਰਾਂ ਰਚੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ।

ਪੂਰਵ-ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਰਚੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ । ਪੰਡਤ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਰੋਤਮ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਗੁਰਮਤਿ ਨਿਰਣਯ ਸਾਗਰ’ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਣਾਂ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ ਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

(1) ਰਾਇ ਕਮਾਲ ਮਉਜ ਦੀ ਵਾਰ

(2) ਟੁੰਡੇ ਅਸਰਾਜੇ ਦੀ ਵਾਰ

(3) ਸਿਕੰਦਰ ਇਬਰਾਹੀਮ ਦੀ ਵਾਰ

(4) ਲੱਲਾ ਬਹਿਲੀਮਾ ਦੀ ਵਾਰ

(5) ਹਸਨੇ ਮਹਿਮੇ ਦੀ ਵਾਰ

(6) ਮੂਸੇ ਦੀ ਵਾਰ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਨਮੂਨੇ ਮਾਤ੍ਰ ਏਥੇ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ :

(1) ਰਾਣਾ ਰਾਇ ਕਮਾਲ ਦੀ ਰਣ ਭਾਗ ਬਾਹੀ।

ਮਉਜੇ ਦੀ ਤਲਵੰਡੀਓਂ, ਚੜ੍ਹਿਆ ਸਾਬਾਹੀ ।

ਢਾਲੀਂ ਅੰਬਰ ਛਾਇਆ, ਫਲੇ ਅੱਕ ਕਾਹੀ।

ਜੁਟੇ ਆਹਮੋ ਸਾਹਮਣੇ, ਨੇਜ਼ੇ ਝਲਕਾਹੀ

ਮਉਜੇ ਘਰ ਵਧਾਈਆਂ, ਘਰ ਚਾਚੇ ਧਾਹੀਂ।            (ਰਾਇ ਕਮਾਲ ਮਉਜ ਦੀ ਵਾਰ)

(2) ਕਾਲ ਲੱਲਾ ਦੇ ਦੇਸ ਦਾ ਖੋਯਾ ਬਹਿਲੀਮਾ,

ਹਿੱਸਾ ਛਠਾ ਮਨਾਇ ਕੈ ਜਲ ਨਹਿਰੋਂ ਦੀਨਾ,

ਫਿਰਾਹੂੰਨ ਹੋਇ ਲੱਲਾ, ਨੇ ਰਣ ਮੰਡਯਾ ਧੀਮਾ,