ਅਧਿਆਇ ਚੌਥਾ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ

(1500 ਈ. ਤੋਂ 1700 ਈ.)

 

(ੳ) ਪਿਛੋਕੜ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸਾਹਿੱਤ, ਆਕਾਰ, ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਗੁਣਾਂ ਕਰਕੇ ਏਨਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੇ ਬਹੁਪੱਖੀ ਹੈ ਕਿ ਯੋਗ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ "ਸੁਨਹਿਰੀ ਕਾਲ" ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੱਧ-ਕਾਲ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਸ਼ਾ, ਰੂਪ ਵੰਨਗੀ, ਧਾਰਾ ਜਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਚਿੰਨ ਜਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਕਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚੋਂ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਦੇਣ । ਪੂਰਵ-ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਆਧਾਰ-ਸ਼ਿਲਾ ਤਾਂ ਰਖੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਾਹਿੱਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਜਾਂ ਨਿਯਮਿਤ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਸਰਿਆ । ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੇ ਕੁਝ ਇਕ ਧਾਰਾਵਾਂ ਅਧੀਨ ਉੱਘੜ-ਦੁਘੜੀਆਂ ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨਿਰੰਤਰ ਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਤੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਾਡੇ ਤਕ ਪੁਜੀਆਂ ਵੀ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਜਾਂ ਕਿੰਤੁ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਇਸ ਕਾਲ ਬਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਭ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਏ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸਾਹਿੱਤ, ਸਭ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਹੈ । ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਹੀ ਸਿੱਟਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਉਪ- ਭਾਵਕ ਹੋ ਕੇ ਆਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਲਿੱਪੀ ਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਮੁੱਢ ਹੀ ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬੱਝਾ । ਇਸ ਭੁਲੇਖੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਖੋਜੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤੀਹ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਲੱਗ ਗਏ।

ਇਹ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਾਲ ਦੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਅਨੁਕੂਲ ਅਨੁਸਾਰੀ ਤੇ ਢੁੱਠਵਾਂ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਰਾਜਸੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇ ਨੁਹਾਰ ਨੂੰ ਨਿਖਾਰਿਆ। ਏਥੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ ਜਰੂਰੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਤੇ ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲਗਭਗ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀ- ਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਾਜਸੀ ਸਥਿਰਤਾ ਕਾਇਮ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਇਕ ਸ਼ਾਂਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਹੜਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਨਸੀਬ ਹੋਇਆ । ਛੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜੇ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਵੀ ਰਹੀਆਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਤੁਰੰਤ ਜਾਂ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪਿਆ।

ਬਾਹਰੋਂ ਆਉਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਧਾੜਵੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਰੋਕ ਪੈ ਗਈ ਤੇ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ, ਜ਼ੋਰ ਜਬਰ ਤੇ ਧੱਕੇ- ਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਦੌਰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਮੱਧਮ ਪੈ ਗਿਆ । ਹਿੰਦੂਆਂ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵੀ, ਸੂਫ਼ੀ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਉਦਾਰ ਵਿਵਹਾਰ ਤੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਾਰਣ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੰਨੇ ਜ਼ੋਰਾਂ ਤੇ ਨਾ ਰਹੀ। ਅਕਬਰ ਵਰਗੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਸੁਲਾਹ ਦੀ ਨੀਤੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤਕ ਇਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਭਗਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਦੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਮੇਲ, ਘ੍ਰਿਣਾ ਦੀ ਥਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਉਦਾਰਤਾ ਤੇ ਨਿਰਲੇਪਤਾ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਬਣਿਆ । ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ