ਠੀਕ ਮੁੱਢ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਮਿਥਦੇ ਹਾਂ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰੂਪ ਮਸਨਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਦਾ ਆਧਾਰ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਫਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਲੰਬੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਇਹੀ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਦਾ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਉਸ ਲਈ ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ 'ਕਿੱਸਾ ਅਪਣਾ ਲਿਆ। ਜਿਥੇ ਫਾਰਸੀ ਮਸਨਵੀ ਵਿਚ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਲੈ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਕੇਵਲ ਇਸ਼ਕ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਹੀ ਕਿੱਸਾ ਆਖਿਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਇਕ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਿੱਸੇ ਨਿਰੋਲ ਫਾਰਸੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਉਸਾਰੇ ਹਨ, ਕੇਵਲ ਸਥਾਨਕ ਰੰਗਣ ਤੇ ਗ੍ਰਾਮੀਨ ਛੋਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ, ਬਾਕੀ ਢਾਚਾ ਫਾਰਸੀ ਮਸਨਵੀ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਿੱਸਾਕਾਰ : (1) ਦਮੋਦਰ (ਕਿੱਸਾ ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ) (2) ਪੀਲੂ (ਕਿੱਸਾ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ), (3) ਹਾਫਜ ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ (ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਾਹਿਬਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿੱਸਾ ਸੱਸੀ ਪੁੰਨੂੰ ਤੇ ਯੂਸਫ ਜੁਲੈਖਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਰਚੇ). (4) ਅਹਿਮਦ ਗੁਜਰ (ਬੈਂਤਾਂ ਵਿਚ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਕਿੱਸਾ) ਹੋਏ ਹਨ । ਸੋਲ੍ਹਵੀਂ ਤੇ ਸਤਾਰ੍ਹਵੀਂ, ਦੇ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਚਾਰ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾ ਦਾ ਹੋਣਾ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਅਜੇ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਭਰਪੂਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਗਸਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਅਗਲੀਆਂ ਦੋ ਸਦੀਆਂ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੌ ਦੇ ਕਰੀਬ ਅਤੇ ਕਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਈ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਤਕ ਜਾ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਇਹੀ ਸਿੱਟਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ, ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਦਾ ਆਰੰਭਿਕ ਕਾਲ ਹੀ ਸੀ। ਕਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵੀ ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਸੀਮਿਤ ਹੀ ਰਹੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਅਗਲੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

 

(ਹ) ਬੀਰ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਬੀਰ-ਕਾਵਿ ਦਾ ਆਰੰਭ ਪੂਰਵ-ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਹ ਧਾਰਾ ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵੀ ਚਲਦੀ ਰਹੀ, ਪਰ ਬੀਰ-ਕਾਵਿ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਲਾ-ਰੂਪ 'ਵਾਰ' ਦਾ ਸਰੂਪ ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ਤੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਵਾਰਾਂ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਅਜਿਹੀਆਂ 22 ਵਾਰਾਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹਨ, 39 ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਰਚੀਆਂ ਤੇ ਦੋ ਵਾਰਾਂ ਦੂਜੇ ਗੁਰਦਾਸ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ ।

ਇਸ ਕਾਲ ਦੇ ਉੱਘੇ ਬੀਰ-ਰਸੀ ਕਵੀ ਅਬਦੁੱਲਾ, ਪੀਰ ਮੁਹੰਮਦ, ਹਾਫਿਜ਼, ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਰਚਿਤ 'ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ' ਨਾਲ ਬੀਰ-ਕਾਵਿ ਸਿਖਰ ਤੇ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ । ਬੀਰ-ਕਾਵਿ ਦਾ ਦੂਜਾ ਕਲਾ-ਰੂਪ ਜੰਗਨਾਮਾ ਵੀ ਏਸੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹਾਫਜ਼ ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ ਰਾਹੀਂ ਸਾਡੇ ਤੱਕ ਪੁੱਜਾ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਬੀਰ-ਕਾਵਿ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਇਸ ਹੱਦ ਤਕ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹਰ ਕਾਲ ਵਿਚ ਨਿਰੰਤਰ ਹੁੰਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵੀ ਜਿਥੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਹੋਰ ਅਨੇਕ ਨਵੇ - ਰੂਪ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਬੀਰ ਕਾਵਿ ਦੀ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਿਯਤਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਹੈ. ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਕਾਵਿ-ਰੂਪ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਸਾਡਾ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਤਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਜੀਉਂਦੇ ਹਨ, ਬੀਰ ਕਾਵਿ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਰਹੇਗੀ, ਕਿਉਂਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ, ਇਸ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਵਿਰਸਾ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਚਰਿੱਤਰ, ਸਭ ਇਸ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਜੀਉਂਦੀ ਰੱਖਣਗੇ।

 

(ਕ) ਵਾਰਤਕ

ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਜਨਮ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੂਰਵ-ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰਚੀ ਗਈ ਵਾਰਤਕ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੇ ਕੇ ਅਸੀਂ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਆਰੰਭ