ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵਾਰਤਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨਾ ਕੇਵਲ ਆਕਾਰ ਵਲੋਂ, ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ, ਪਰਕਾਰ ਅਤੇ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਕਰ ਕੇ ਵੀ ਸਾਡਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ । ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ, ਟੀਕੇ, ਜਪੁ, ਪਰਮਾਰਥ, ਬਚਨ, ਮਹਾਤਮ, ਗੋਸ਼ਟਾਂ ਤੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਇਸ ਕਾਲ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਦੇ ਕੁਝ ਕੁ ਉੱਘੇ ਰੂਪ ਹਨ। ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਵਾਰਤਕ ਪਰਪੱਕ ਤੇ ਨਿਪੁੰਨ ਹੈ, ਉਥੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਬਿਰਤਾਂਤਕ, ਵਰਣਨੀ, ਵਿਆਖਿਆਮਈ ਤੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪੀ ਸਭ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਸਾਡੇ ਤਕ ਪੁੱਜੀ ਹੈ । ਮੁੱਢਲੀ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਜਿੱਥੇ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਨਿਖੇੜ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸ਼ੈਲੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਣ ਲੱਗੀ ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰਚੀ ਗਈ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵੇਰਵਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:

(1) ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਕਾਲਫ ਵਾਲੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਜਾਂ ਵਲੈਤ ਵਾਲੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

(2) ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਵਾਲੀ ਸਾਖੀ

(3) ਸੋਢੀ ਮਿਹਰਬਾਨ ਦੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ

(4) ਤੀਹਾਂ ਆਦਿ ਸਾਖੀਆਂ

(5) ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੇ ਮੁਹਿ ਦੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ

(6) ਗੋਸ਼ਟਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੀਆਂ-ਅਜਿਤੇ ਰੰਧਾਵੇ, ਜਨਕ, ਨਿਰੰਕਾਰ, ਕਲਜੁਗ ਤੇ ਕਾਰੂ ਨਾਲ

(7) ਬਾਬੇ ਲਾਲ ਤੇ ਦਾਰਾ ਸ਼ਕੋਅ ਦੀ ਗੋਸ਼ਟ

(8) ਜਪੁ ਪਰਮਾਰਥ

(9) ਹਾਜ਼ਰ ਨਾਮਾ

(10) ਸਿੱਧ ਗੋਸ਼ਟ ਦੀਆਂ ਟਿਪਣੀਆਂ

(11) ਛੱਜੂ ਭਗਤ ਦਾ ਗੀਤਾ ਮਹਾਤਮ

(12) ਹੁਕਮਨਾਮੇ

ਉਪਰੋਕਤ ਵੇਰਵੇ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਵਾਰਤਕ ਰਚੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਗੱਦ-ਰੂਪ ਜਨਮ-ਸਾਖੀਆਂ ਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਆਕਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੋਹਾਂ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, "ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ, ਬਿਰਛਾਂ ਦੀ ਛਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਲਿਆ । ਨਸਰ (ਵਾਰਤਕ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲਿਖੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੇਂਠ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਲ ਸਿੰਚੇ, ਗੁਲਾਬ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਸਿਫ਼ਤ ਸਮੀਰ ਨਾਲ ਹਿਲਦੇ ਸਨ ।"

ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਲਹਿੰਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ। ਸ਼ੈਲੀ ਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਉੱਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਰੰਗਤ ਚੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਲ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਬਾਰੇ ਵੇਰਵੇ ਸਹਿਤ ਵਿਚਾਰ ਅਗਲੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

 

(ਖ) ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਲਿੱਪੀ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਰਚੇ ਗਏ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਿੱਛੇ ਅਸੀਂ ਲਿਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਕਾਲ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਾਹਿੱਤਕ ਰਚਨਾ, ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸਾਨੂੰ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਚਾਰਦੇ ਹਨ। 'ਬੋਲੀ ਅਵਰ ਤੁਮਾਰੀ' ਜਾਂ 'ਮਲੇਛ ਭਾਖਿਆ ਗਹੀ' ਤਾਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਤੇ ਆਦੇਸ਼ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਏਥੋਂ ਦੀ ਲੋਕ-ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ