ਅਧਿਆਇ ਪਹਿਲਾ

ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ

 

(ੳ) ਪਿਛੋਕੜ

ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ, 'ਪੰਜ ਤੇ ਆਬ' (ਪੰਜ-ਪਾਣੀ) ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਬਣਿਆ, ਜਿਹੜਾ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ, ਸਤਲੁਜ, ਬਿਆਸ, ਰਾਵੀ, ਚਨਾਬ ਤੇ ਜਿਹਲਮ ਦੇ ਪਸਾਰ ਜਾਂ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਨਾਂ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੋਇਆ। ਭਾਵੇਂ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਇਸ ਦੇ ਹੋਰ ਨਾਂ ਵੀ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ, ਜਿਵੇਂ 'ਸਪਤਸਿੰਧੂ', 'ਪੰਚਨਦ, ਆਦਿ, ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਕਬਰ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਹੋਏ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਕਵੀ ਸੁੰਦਰ ਦਾਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ 'ਪੰਜਾਬ' ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਵੀ ਬਦਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਤੇ ਵੰਡੀਆਂ ਵੀ ਪੈਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਪਰ ਇਕ ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ ਇਕਾਈ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਹੁਣ ਇਕ ਸਾਂਝਾ ਨਿਸਚਿਤ ਤੇ ਸਥਾਈ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਵਸਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਵੀ ਸਰਵ-ਪ੍ਰਵਾਣਿਤ ਨਾਂ 'ਪੰਜਾਬੀ' ਰਖਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਕੌਮੀ, ਰਾਜਸੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਵੱਖਰ ਤੇ ਵਖੇਵਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅੱਜ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੱਤ ਕਰੋੜ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਇਹ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਕਿ ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਚਾਰ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਥੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਸਭਿਅਤਾ ਭਰਪੂਰ ਤੇ ਉਨੱਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਸਿੰਧੂ ਵਾਦੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੀ ਥੇਹ, ਹੜੱਪਾ ਤੇ ਮੋਹਿੰਜੋਦਾੜੋ ਨਾ ਦੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਲੱਭੇ ਹਨ। ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੱਧ-ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਆਰੀਆ ਲੋਕ ਏਥੇ ਆ ਕੇ ਵਸ ਗਏ ਅਤੇ ਏਥੇ ਹੀ ਆਰੀਆ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਪਸਾਰ ਹੋਇਆ। ਆਰੀਆ ਦੇ ਕਬੀਲੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤੱਕ ਲਗਾਤਾਰ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਏਥੋਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਆਦਿ ਕੌਮਾਂ, ਕੋਲ ਤੇ ਦ੍ਰਾਵਿੜ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਆਸਾਮ, ਬੰਗਾਲ ਤੇ ਵਿੰਧਿਆਚਲ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ, ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਵੱਸੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਉੱਤੇ ਵਿਜੈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਆਰੀਆ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਭੁਤਾ ਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ। ਹੋਰ ਆਰੀਆ ਟੋਲਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਉਪਰੰਤ ਪੁਰਾਣੇ ਟੋਲੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਧੱਕ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਆਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਮੱਲ ਲੈਂਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਤੱਕ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਉੱਤਰ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਨਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਗ੍ਰੰਥ 'ਰਿਗਦੇਵ' ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਕੰਢੇ ਹੋਣ ਬਾਰੇ, ਸਭ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਹਿਮਤ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋ ਅਤਿ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਥ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਗੌਰਵ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹਨ : (ੳ) ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁੱਢਲੀ ਤੇ ਅਜੋਕੇ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪੂਰਨ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਵੀਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬੱਝਾ ਅਤੇ (ਅ) ਸੰਸਾਰ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਮ ਰਚਨਾ