ਭੂਮਿਕਾ

ਇੱਕ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਪਾਸ਼ ਜਿੰਨੀ ਸ਼ੁਹਰਤ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਨਸੀਬ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪੀਆਂ। 'ਲੋਹਕਥਾ (1970), 'ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ' (1974) ਅਤੇ 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ' (1978)। ਆਪਣੀ 1967 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਛਪਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1988 ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਆਖ਼ਰੀ ਰਚਨਾ ਛਪਣ ਵਿਚਲਾ ਸਮਾਂ ਕੋਈ ਵੀਹ ਕੁ ਸਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ। 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ' ਛਪਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਹਾਕੇ (1978-88) ਦੌਰਾਨ ਪਾਸ਼ ਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ, ਪਰ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਛਪੀਆਂ ਚਾਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ 'ਖੂਹ', 'ਧਰਮ ਦੀਕਸ਼ਾ ਲਈ ਬਿਨੈ-ਪੱਤਰ', 'ਬੇਦਖ਼ਲੀ ਲਈ ਬਿਨੈ-ਪੱਤਰ' ਅਤੇ 'ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ’ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਹਾਮੀ ਭਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਸ਼ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਰਚਨਾਕਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਦਹਾਕਾ ਬਣਦੀ ਹੈ।

23 ਮਾਰਚ, 1988 ਨੂੰ ਖਾਲਸਤਾਨੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਸ਼ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ ਤਾਕਤਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਇੱਕ ਚਿੰਨ ਬਣ ਕੇ ਉੱਭਰਿਆ । ਹੰਗਾਮੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਅਪ੍ਰੈਲ 1988 ਨੂੰ ਛਪੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ 'ਲੜਾਂਗੇ ਸਾਥੀ' ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਅਣਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਅਣਛਪੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ 'ਖਿਲਰੇ ਹੋਏ ਵਰਕੇ' ਛਪਿਆ। ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਹੋਰਨਾ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ। ਪਾਸ਼ ਦਾ ਬਿੰਬ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਧੂਮਲ, ਮੁਕਤੀਬੋਧ, ਲੋਰਕਾ ਅਤੇ ਪਾਬਲੋ ਨੇਰੂਦਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ।

ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੇ ਢਾਈ ਦਹਾਕੇ ਬਾਅਦ ਅੱਜ ਵੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਇਛੁੱਕ ਨੌਜੁਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਖਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਤਰੱਕੀਪਸੰਦ ਸੰਗੀਤ ਮੰਡਲੀਆਂ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਛਪ ਚੁਕੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਗਾਹੇ ਬਗਾਹੇ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਅਣਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਛਪਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

***

ਹੱਥਲੇ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਉਪਲੱਬਧ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਕੁੱਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ:

ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਪਾਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਿੰਨੇ ਕਿਤਾਬਾਂ-'ਲੋਹਕਥਾ', 'ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ' ਅਤੇ 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ' ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਜਾਂ ਜੇ ਉਸ ਨੇ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਨੀ ਵੀ ਚਾਹੀ ਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। 'ਲੋਹਕਥਾ' ਦੇ ਨਵੇਂ ਐਡੀਸ਼ਨ ਦੀ ਅਣਛਪੀ ਭੂਮਿਕਾ ਇਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਹੈ। ਪਾਸ਼