ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਸੇਵਕ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਰਚਨਾ 'ਸੰਧੀ-ਭੰਗ' ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਚਾਹ ਕੇ ਵੀ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ।

***

ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਲਈ ਸੁਚੇਤ ਲੇਖਕ ਲਈ ਰਚਨਾ ਕੋਈ ਉੱਪਰੋਂ ਆਇਆ ਇਲਹਾਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਮਾਂਜਦਾ ਸੁਆਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਾ ਹੋਣ 'ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਰਚਦਾ ਹੈ।

ਪਾਸ਼ ਦੀ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਹਾਸਲ ਮੂਲ ਖਰੜਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਚਣ 'ਤੇ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖ ਲਿਖ ਕੇ ਕੱਟਦਾ ਹੈ। ਸਤਰਾਂ ਤੇ ਪੈਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਉਲੱਦਦਾ ਹੈ। 'ਇਨਕਾਰ' ਦੇ ਖਰੜੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਤਰ 'ਮੈਂ ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜੰਮ ਕੇ' ਉਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ' ਛਪਣ ਵੇਲੇ 'ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ ਹੋ ਕੇ' ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸੰਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਆਲਾਂ ਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਦੋ ਚਾਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਦੋਂ ਜਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੁਆਲ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਛਾਪਣ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲੇਖਕ ਦੇ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਛਪੀਆਂ ਨਾ ਹੋਣ ਜਾਂ ਖੁਦ ਲੇਖਕ ਨੇ ਛਪਾਈਆਂ ਨਾ ਹੋਣ। ਪਰ ਲੇਖਕ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ, ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰਚਨਾਕਰਮ ਨੂੰ ਵਾਚਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 'ਲੋਹਕਥਾ' ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਾ 'ਭਾਰਤ' ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਛਪੀ ਆਖਰੀ ਕਵਿਤਾ 'ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ' ਤੱਕ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੰਦ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਅਣਛਪੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧੂਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵਾਚਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

***

ਖੁਦ ਪਾਸ਼ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਅਲੋਚਨਾ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਦੇਖਦਾ ਸੀ। ਪਾਸ਼ 'ਲੋਹਕਥਾ' ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ 'ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਖੋਜ' ਨੂੰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਬਾਅਦ 'ਲੋਹਕਥਾ' ਦੇ ਅਗਲੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਲਈ ਲਿਖੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ 'ਲੋਹਕਥਾ' ਵਿਚਲੀ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾਤਮਕ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, "ਅੱਜ- ਪੰਜ ਛੇ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਦ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਅਗਿਆਨਤਾ, ਬੇਸਿਰਪੈਰ-ਪੁਣੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਪਣੇ ਜਿਸਮ ਦੇ ਜਿਣਸੀ ਕੰਵਾਰ ਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕਰ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।" (ਲੋਹਕਥਾ ਦੀ ਅਣਛਪੀ ਭੂਮਿਕਾ, ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਰੂਬਰੂ, ਸਫ਼ਾ 91) ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭੂਮਿਕਾ ਅਣਛਪੀ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਹੀ ਗੱਲ 'ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ' ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ