ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਸੋਚ
ਕਬੀਲਾਦਾਰੀ, ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਜਾਰੰਗ (ਜਮਹੂਰੀਅਤ) ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਤਿਅਰਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੜਾਅ ਆਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕਬੀਲਾਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸੋਚ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਸਮਾਂ ਕਿਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਉਸ ਯੁਗ ਨੂੰ 'ਕ੍ਰਿਤ ਯੁਗ' ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ । ਉਪਜ ਦੇ ਵਸਲੇ ਅਤੇ ਤਰੀਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂ-ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਜਿਊਂਦਾ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਚੰਗੇਰਾ ਅਤੇ ਉਚੇਰਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ (exploitation) ਦੀ ਸੰਭਵਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ 'ਕਿਤ ਯੁਗ' ਨੂੰ 'ਸਤਿਯੁਗ' ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਜਾਂ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਦੇ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਦੇ ਸਾਧਨ ਕੁਝ ਉਨਤ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਪਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਦਾਸਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਲੋੜੋਂ ਬਹੁਤੀ ਉਪਜ ਸੰਭਵ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਹਾਕਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਅਤੇ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ-ਆਸਮਾਨ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਸੀ। ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸਰਵਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਹਾਕਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਸੀ। ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਵਾਪਾਰ ਨੇ ਨਵੇਂ ਕਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀ-ਵੰਡ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੱਖ ਅਸੰਗਤੀਆਂ (glaring contradictions) ਉਪਜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਰਹਿ ਕੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਉੱਤੇ ਜੀਣ ਦੀ ਲੋੜ ਜਾਂ ਮਜਬੂਰੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਸੋਚ ਜਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਸੋਚ ਇਸ ਸਮਾਜਕ ਸਥਿਤੀ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਸੀ । ਤਰਕ ਸਮਾਜਕ ਅਸੰਗਤੀਆਂ (social contradictions) ਦੀ ਸਫਾਈ ਜਾਂ ਨਿਆਏਪੂਰਣਤਾ (justification) ਦਾ ਸਾਧਨ ਸੀ; ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕੋਈ ਜਤਨ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਹੱਥ ਧੋਣੇ ਪੈਂਦੇ। ਤਰਕ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਿਆਣਪ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ। ਅਜੇਹੀ ਸਿਆਣਪ ਕਿਸ ਕੰਮ ਜਿਹੜੀ ਆਪਣੀ ਹੱਦ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਬਣ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਯੁਗ ਦੀ ਸੋਚ ਨੇ ਅਜੇਹੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਦਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਅਸੰਗਤੀਆਂ ਦੇ ਦੈਵੀ ਜਾਂ ਈਸ਼ਵਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੱਕਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਯੁਗ ਦੀ ਸੋਚ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸੋਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸੰਪੂਰਕ (supplement) ਸੀ। ਉਹ ਯੁਗ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਦਾ ਯੁਗ ਸੀ। ਪਲੇਟੋ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਅਧਿਕਾਰੀ, ਸਟੋਇਕਵਾਦ ਦੇ ਮੋਢੀ
____________
- ਆਸ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਉਲਥਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਵਿਚਵਾਨ ਪਾਠਕ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਾਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ।
