ਸਾਇੰਸ, ਸੱਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ

ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਨੂੰ ਢਾਉਂਦਾ, ਬਣਾਉਂਦਾ, ਉਸਾਰਦਾ ਅਤੇ ਸੰਵਾਰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਮਨੁੱਖੀ ਜਤਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸੁਰੱਖਿਆ, ਸੁਖ ਅਤੇ ਸੁਹਜ ਮਨੁੱਖੀ ਜਤਨ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ-ਸਰੋਤ ਹਨ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਖ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜਣ ਵਾਲੇ ਜਤਨ ਨੂੰ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਸੁਹਜ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਜਨਨੀ ਹੈ। ਨਾ ਹੀ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਾਨਸਿਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰੋਲ ਪਰਵਿਰਤੀਮੂਲਕ, ਭਾਵੁਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਵੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਣਾ ਯੋਗ ਹੈ; ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਮਾਨਸਿਕ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪਰਵਿਰਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ ਜਾਂ ਬੌਧਿਕਤਾ, ਬੌਧਿਕਤਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ ਜਾਂ ਭਾਵੁਕਤਾ, ਔਖਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ। ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਨੂੰ "ਕੋਮਲ" ਅਤੇ "ਕਠੋਰ" ਦੀਆਂ ਵੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣਾ ਵੀ ਸੌਖਾ ਹੈ।

ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਖ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾਵਾਂ (priorities) ਹਨ। ਸੁਹਜ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਚੇਸ਼ਟਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਖ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਪਜਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਖ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਠਨ ਅਤੇ ਦੀਰਘ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੁਹਜ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੀ। ਜੋ ਕੋਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਸੁਖੀ ਨਹੀਂ ਉਸ ਦਾ ਸੁਹਜ ਲਈ ਤਾਂਘਦੇ ਹੋਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ; ਉਹ ਸੁਹਜ ਲਈ ਤਾਂਘਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਨਾਟਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਪਲਟਵਾਂ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ ਇਉਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਭਿਅਤਾ (ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਖ) ਸੁਹਜ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸੁਹਜ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੱਝਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਵੰਡ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਹਜ ਦੀ ਭਾਵਨਾ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ) ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਲਾ-ਰੂਪਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨ੍ਰਿਤ, ਨਾਟਕ, ਕਾਵਿ, ਸੰਗੀਤ, ਮੂਰਤੀ-ਕਲਾ, ਚਿਤ੍ਰਕਾਰੀ, ਇਮਾਰਤੀ ਕਲਾ, ਬਾਗ਼ਬਾਨੀ, ਸਾਹਿਤ, ਦਰਸ਼ਨ, ਮੇਲੇ, ਤਿਉਹਾਰ, ਗਹਿਣੇ, ਸਜਾਵਟਾਂ, ਸਫ਼ਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵੰਡ ਹਨ।

ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਰੂਪ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ। ਇਹ ਵੰਡ ਮਨੁੱਖੀ ਆਚਾਰ ਅਤੇ ਆਚਰਣ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਰਾਹੀਂ ਪਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚਲੀ ਸਰਲਤਾ, ਸ਼ਿਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਕਪਟਤਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿੰਨਾ ਸਰਲ, ਸ਼ਿਸ਼ਟ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਕਪਟ ਹੈ, ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਓਨਾ ਹੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ नां वलचवड (cultured) है।

ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਜਾਂ ਕਲਚਰ ਦੀਆਂ ਉਪਰੋਕਤ ਦੋ ਵੰਡਾਂ ਨੂੰ "ਸਥੂਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ" ਆਦਿ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।ਇਸ ਨਾਮਕਰਣ ਦਾ ਭਾਵ