ਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਕੇ, ਉਸ ਨਾਲ ਵਾਪਾਰਕ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਨੇਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਪਾਰ ਕਰ ਕੇ, ਉਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸੁਖੀ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ਇੱਕੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅ, ਸਿਹਤਮੰਦ ਅਤੇ ਸੁਹਣੀ ਸਿਆਣਪ ਹੈ।"

ਆਧੁਨਿਕ ਅਰਥ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸੁਖਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਨਹੀਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਅਰਥ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਧਨ ਦੀ ਉਪਜ ਘੱਟ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਖ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸੀਮਿਤ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਨੂੰ, ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਖਾਂ ਤੋਂ ਵਿਰਵੇ ਰੱਖ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਲਈ ਐਸ਼ਵਰਯ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕ ਉਪਜ ਦੇ ਢੇਰ ਲਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖਪਤ ਇੱਕ ਜਤਨ, ਇੱਕ ਉਪਰਾਲਾ, ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਕਰ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖਪਰ ਲਈ ਉਕਸਾਉਣਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਧਨ ਦੀ ਉਪਜ ਦੀ ਕਾਰੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਾਲ ਦੀ ਖਪਤ, ਖਪਤਕਾਰ ਨੂੰ ਸੁਖ ਦੇਣ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਲੋੜ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਧਨ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਜਾਂ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਖ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਨਅਤੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੀ ਸੁਖ-ਇੱਛਾ (ਜਾਂ ਸੁਖੇਛਾ) ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੁਖ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਸਾਊ ਅਤੇ ਨਿਆਏਪੂਰਣ ਜਤਨਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਹਿਯੋਗ ਹੈ; ਸਾਊਪੁਣਾ ਹੈ; ਵਿਕਾਸ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਇੱਛਾ ਨਿਆਏ ਅਤੇ ਸਿਆਣਪ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਕਰੋ ਉਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਥਾਂ ਅਪਰਾਧ ਅਤੇ ਮੂਰਖਤਾ ਆਖਿਆ ਜਾਣਾ ਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ। ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਆਖਿਆ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਵੇਗੀ। ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸਜਾਵਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵੱਢੀਸ਼ੇਰ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਾਮਦ ਪਸੰਦ ਹਨ।

ਬੁੱਧ ਮਤ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਕਿ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਬੁੱਧ-ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਘਾੜਤ ਗੌਤਮ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਦੀਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਘੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਖਿਆ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਜਾਂ ਇੱਛਾ (desire) ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਹਿਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬੁੱਧ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸੌਰ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੋਵੇ। ਜੇ ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਇਉਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਇਬਾਰਾ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਦੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਵਿੱਚ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਗੌਰਮ ਬੁੱਧ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹਾਕਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਵਰਗ ਦੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਵੱਲ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦੀ। ਹਾਕਮਾਂ ਦਾ ਵਿਲਾਸ ਅਤੇ ਰੱਥੀ ਵਿਚੋਲਿਆਂ ਦਾ ਵੱਕਾਰ ਸਦਾ ਵਧਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਥੁੜ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ।

_____________

1. ਭਾਰਤੀ ਅਫੀਮ ਦੇ ਵਪਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਚੀਨ ਨੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋ ਜੰਗਾਂ ਲੜੀਆਂ ਸਨ। ਪਹਿਲੀ 1839 ਤੋਂ 1842 ਤਕ ਅਤੇ ਦੂਜੀ 1856 ਤੋਂ 1860 ਤਕ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਉੱਤੇ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮੁੱਖ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਧੱਕੇ ਅਤੇ ਅਨਿਆਂ ਨੇ ਚੀਨ ਨੂੰਦੁਨੀਆ ਦੀ ਬਰਾਦਰੀ ਦਾ ਘਿਰਣਤ ਅਤੇ ਉਪੱਦਰੀ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੱਤੀ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀ ਭੁੱਲ ਤੋਂ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਹਨ।