ਮੁਨਾਫਾ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਗਾਹਕ ਵਿਚਕਾਰ ਸਾਊ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ। ਉਹ ਵਾਪਾਰੀ ਵੀ ਸਿਆਣਾ ਨਹੀਂ ਜਿਹੜਾ ਗਾਹਕ ਦੀ ਜੇਬ ਕੱਟਣ ਅਤੇ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਨਾ ਸਮਝਦਾ ਹੋਵੇ। ਅਜੋਕੇ ਸਨਅਤੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਕ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦਾ ਮੋਹ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੁਨਾਵੇ ਰੂਪੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਆਂਡਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਮੁਰਗੀ ਦੀ ਸੇਵਾ-ਸੰਭਾਲ ਹੀ ਸਾਡੇ ਮੁਨਾਭੇ ਦੀ ਉਮਰ ਲੰਮੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਕਿਸਾਨੇ ਯੁਗ ਦੀ ਸੋਚ ਵੀ ਵਰਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ; ਕਿਉਂਜ ਉਹ ਦਾਅਵੇਦਾਰੀ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦਾਅਵੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਾ- ਵਸਤੂ ਸਮਝਦੀ ਸੀ । ਸਾਇੰਸੀ ਸੋਚ ਨਿਰੀਖਣ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਮੁੱਚੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਾ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਡੇਰਾ ਭਾਗ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਾਇਸੀ ਸੋਚ ਦਾ ਵਡੇਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੋਣ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਾਂ ਪ੍ਰੈਲੇਟੋਰੀਅਤ ਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਡੇਰਾ ਭਾਗ ਸੀ, ਨਾ ਹੁਣ ਹੈ। ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਤਕਨੀਕੀ ਉੱਨਤੀ ਪ੍ਰੋਲੇਤੇਰੀਅਰ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੋਰ ਵੀ ਘੱਟ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰੋਲੇਤੋਰੀਅਤ ਜਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸਾਇੰਸੀ ਸੋਚ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਨਾ ਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਸਦਾ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਾਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਮਿਡਲ ਕਲਾਸ ਜਾਂ ਮੱਧਵਰਗ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉੱਚ ਵਰਗ ਜਾਂ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਵੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਇੰਸੀ ਸੋਚ ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਨਾਲ ਬੇਵਫ਼ਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇਗੀ।

ਕਿਸਾਨੇ ਯੁਗ ਦੀ ਕਲਾ ਵੀ ਵਰਗ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲਈ ਉਪਜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਕੋਲ ਉੱਚੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਮਾਣਨ ਦੀ ਸੂਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਧਰਮ ਅਤੇ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਕਲਾਕਾਰ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਲਕਸ਼ਮਣ ਰੇਖਾ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕਲਾ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ, ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਸੀ । ਸਾਇੰਸੀ-ਸਨਅਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਲਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਤਲਾਪਨ ਅਤੇ ਪੇਤਲਾਪਨ ਆਉਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕਹਿ ਕੇ ਉਚੇਚੇ ਜਤਨ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਚ ਆਦਿਕ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕਲਾ ਆਪਣੇ ਟਿਕਾਣੇ ਤੋਂ ਡਿਗਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਲੋਕ ਇਸ ਗਿਰਾਵਟ ਦੀ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ; ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵੱਧ ਜ਼ਰੂਰ ਗਈ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕ ਨੇ ਸਾਜ਼-ਸੰਗੀਤ, ਟੈਲੀਵਿਯਨ ਆਦਿਕ ਨੂੰ ਘਰ ਘਰ ਪੁਢਾ ਕੇ ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਹੈ। ਘਟੀਆ ਮਾਲ ਨਾਲ ਮੰਗ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰ ਕੇ ਧਨ ਕਮਾਉਣ ਦਾ ਚੰਗਾ ਮੌਕਾ ਹੈ ਇਹ, ਜਿਸ ਦਾ ਲਾਭ ਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਪਰਵਾਹ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਤਕ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਜੀਵਨ ਉਤੇਜਨਾ ਨੂੰ ਮਨੋਰੰਜਨ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਖਪਤ ਦਾ ਸਾਧਨ ਮੰਨੋ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਲਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਕਲਾ ਦਰਸ਼ਨ, ਮਾਨਵ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਸਰਵ-ਮੁਕਤੀਵਾਦ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਕਲਾਕਾਰ ਨੂੰ ਇਉਂ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿਉਂਜੁ ਉਸ ਦੀ ਉਪਜ ਦਾ ਗਾਹਕ, ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ, ਇਸ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰੇਗਾ। ਚੰਗਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾਕਾਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਪਛਾਣ ਕੇ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਦਾ ਪਥ-ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕ ਬਣੇ; ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਉਪਜ ਦੀ ਖਪਤ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਾ ਸਮਝੇ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣੋ।