ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਸਿੱਧ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਬੁੱਧ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਦੁੱਖ ਘਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਰਮ ਸੱਚ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਉਹ ਚੁੱਪ ਜਾਂ ਇਨਕਾਰੀ ਸੀ। ਬੁੱਧ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਪਯੋਗਿਤਾਵਾਦੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਥਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਬਹੁਤਾ ਸੀ। ਸੰਸਾਰਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸਨ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੋੜ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਉਹ।

ਮਨੁੱਖ ਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵ੍ਰਿਤੀਆਂ (ਪਰਵਿਰਤੀਆਂ) ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸੋੜੀ ਵਲਗਣ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਿਆਂ ਅਸੀਂ ਸਦਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਹੋਰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣ ਸਕਾਂਗੇ। ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਹਾਨੁਭੂਤੀ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੀ ਗ਼ੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਨੇੜਲੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵੀ ਦੁਖਦਾਈ ਹੋ ਨਿਬੜਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਲਿਖ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਮਾਪੇ ਆਪਣੀ ਚੋਰਾ-ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਬੱਚੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਭਾਈਵਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਸਦਭਾਵਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਮੰਨ ਲਉ, ਸੋ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਜਾਂ ਘਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਸੋ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਬੱਚੇ-ਬੱਚੀਆਂ ਵੱਸਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਖੇਤੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਧਾਰਣ ਅਨੁਭਵ ਇੱਕ ਜਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪੇ ਵਿੱਚ ਸਹਾਨੁਭੂਤੀ ਜਾਂ ਹਮਦਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਦੁਖਦਾਇਕ ਘਟਨਾ ਚਾਪਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੇਤਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੈ। ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੁਖੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਦੁੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਪਰਿਵਾਰ

ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਉਹ ਇਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਜੀਵੀ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆ ਹੱਦਾਂ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇਗਾ। ਮੰਨ ਲਉ, ਉਸ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਪੰਜਾਹ ਸੱਠ ਮੀਲ ਦੂਰ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਮਛੇਰਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਬਸਤੀ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਇਸ ਬਸਤੀ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ। ਅਚਾਨਕ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਆਏ ਕਿਸੇ ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਬਸਤੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਕੁਝ ਇੱਕ ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਣਾਗਤ ਬਣ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ-ਚਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਉਸ ਸੋ ਘਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਵੱਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਹਰ ਸ਼ਾਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆ ਬੈਠਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਬਸਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਕੇ, ਬਸਤੀ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਦੀ ਦੁੱਖ-ਵਿਥਿਆ ਸੁਣ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨਹੀਂ: ਸਦਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਦਭਾਵਨਾ ਪਿੱਛੇ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਆਦਮੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਸਾਡੇ ਵਰਗਾ ਹੈ।

ਹੁਣ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਮਛੇਰਿਆਂ ਦੀ ਬਸਤੀ ਦੇ ਕੁਝ