ਦਾ ਹੋਣਾ ਨਾ ਹੋਣਾ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਰੋਮਨ ਜੈਨਰਲ (ਅਤੇ ਡਿਕਟੇਟਰ) ਜੂਲੀਅਸ ਸੀਜ਼ਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, "ਆਈ ਵੈਂਟ; ਆਈ ਸਾਅ; ਆਈ ਕਾਂਕਰਡ" (I went, I saw; I conquered- ਗਿਆ; ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ, ਮੈਂ ਜਿੱਤ ਲਿਆ)।" ਯੁੱਧ-ਕਲਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਜਿੱਤ ਉਸ ਲਈ ਤੀਜੇ ਨੰਬਰ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਜਾਂ ਕਿਰਿਆ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਉਸ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾਣਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਜਿੱਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੱਲ ਸੀ, ਉਸ ਥਾਂ ਦਾ (ਉਸ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਅਨੁਸਾਰ) ਜਿੱਤਣਯੋਗ ਹੋਣਾ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਮਨ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਕਰੜਾਈ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂਤੱਵ ਦੀ ਸਦੀਵਤਾ ਦਾ ਸਾਧਨ ਸੀ। ਕਾਨੂੰਨ ਰੋਮਨ ਸੱਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਸੈਨਿਕ ਸੱਤਾ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਸੀ; ਪਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਹਰ ਸਮੇਂ, ਹਰ ਥਾਂ ਲੋੜ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਰੋਮਨਾਂ ਨੇ ਕਠੋਰ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੀ ਪੱਟੀ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਰਦਈ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਨੇਤਰ-ਹੀਣ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਰੋਮਨ ਸੈਨਾ ਨੇ ਯੌਰਪ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਅਮਨ ਅਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਦਿੱਤੀ; ਰੋਮਨ ਸੜਕਾਂ ਅਮਨ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਅਤੇ ਰੋਮਨ ਕਾਨੂੰਨ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੇ ਸਹਾਰੇ, ਮੱਧ-ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸਰਵ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਵਿਅਕਤੀ-ਰੂਪ ਰੱਬ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਪੁਰਬਗਾਮੀ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੀ ਥਾਂ 'ਉਚਿੱਤਤਾ'(Equity) ਦੇ ਅੰਗੀਕਰਣ ਸਦਕਾ ਨਿਰਗੁਣ, ਨਿਰਾਕਾਰ ਅਤੇ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਬ੍ਰਹਮ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਰੋਮਨਾਂ ਨੇ ਸੋਚ-ਸਮਝ ਕੇ ਜਾਂ ਚਾਹ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਡੂੰਗਾ ਹੈ। ਜਨ- ਸਾਧਾਰਣ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਕਨਫ਼ਿਊਸ਼ੀਅਸ ਨਾਲ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਮਤ ਨਾਲ ਅਤੇ ਯੋਰਪ ਵਿੱਚ ਰਿਨੇਸਾਂਸ (ਯੂਨਾਨੀ ਸੋਚ ਦੇ ਪੁਨਰ ਜਾਗਣ) ਨਾਲ, ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਰੋਮਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸ ਆਰਿਲਿਅੱਸ ਐਨਟੋਨੀਅੱਸ ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਐਂਪਰਰ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੰਗ, ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵੀ ਕੁਝ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ; ਪਰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਲੋਕ- ਕਲਿਆਣ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸਤਕ ਮੈਡੀਟੇਸ਼ਨਜ਼ (Meditations-ਅੰਤਰਧਿਆਨ), ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਾਲ ਵਿੱਚ ਖਲ੍ਹਾਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਟੋਇਕ ਮਤਾ (Stoicism) ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਸੀ।
ਇਹ ਸਭ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਾਇੰਸ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਰੋਮਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲੋਕ-ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਵਰਤੇ ਗਏ । ਸਿਕੰਦਰ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਪਵਾਦ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਸੱਭਿਅ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਹੈਲਨਾਈਜ਼ (ਯੂਨਾਨੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਦਾ ਧਾਰਨੀ) ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਪਰ, ਸਾਇੰਸ ਨਾਲ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਸਾਇੰਸ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਵਾਹ ਪਦਾਰਥ ਨਾਲ ਹੈ; ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਵਾਹ ਬੌਧਕ ਹੋਵੇ ਭਾਵੇਂ ਕਿਰਿਆਤਮਕ। ਜਿੱਥੇ ਯੂਨਾਨੀਆਂ
_____________
- ਬੁੱਧ ਮਤ ਨਾਲ ਰਲਦਾ-ਮਿਲਦਾ ਇੱਕ ਧਰਮ, ਜੋ ਬੁੱਧ ਮਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਉਪਜ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਈਸਾਈਅਤ ਦਾ ਪੁਰਬਗਾਮੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
