ਅਤੇ ਰੋਮਨਾਂ ਨੇ ਸਾਇੰਸ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕਿਰਿਆਤਮਕ ਵਾਹ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਓਥੇ ਅਰਬਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਮ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਰੋਗ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਘੱਟ-ਮੁੱਲੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਤੋਂ ਸੋਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਜਤਨਾਂ ਸਦਕਾ, ਅਣਜਾਣੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਸਾਇਣਕ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦੈਨਿਕ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੀ ਪਹਿਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਪਾਰਸ ਅਤੇ ਆਬੇ ਹਯਾਤ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਭਾਲ ਅਰਬਾਂ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਕੌਮ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਪਾਰਸ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਆਬੇ-ਹਯਾਤ ਭਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕੇ, ਪਰ ਘੱਟ-ਮੁੱਲੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਦੀ ਰੀਸਰਚ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤਾ ਯੋਗਦਾਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਹਾਕਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸਨ।

ਮੱਧ-ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਆ ਸਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੇ ਖੋਜਾਂ ਨੇ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਦੋ ਖੋਜਾਂ ਸਨ-ਕੰਪਾਸ ਅਤੇ ਬਾਰੂਦ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਕੇ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਹਕੂਮਤ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਹਕੂਮਤਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਾਰੂਦ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੱਥ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਹੈ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਾਰੂਦ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ਸੀ। ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਟੇਢੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਆਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੇ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਜਾ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਲੜਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਖ਼ਲਾਸੀ ਦਿਵਾਈ ਸੀ ਅਤੇ ਅਮਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਬਾਰੂਦੀ ਤਕਨੀਕ ਕੌਮਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਤਾਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਕਰਦੀ ਆਈ ਹੈ।

ਕੰਪਾਸ ਦੀ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਕਾਢ ਨੇ ਵੀ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਕੀਤੇ ਹਨ । ਸਮੁੰਦਰ-ਮੰਥਨ ਕਰ ਕੇ ਨਵੇਂ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੰਪਾਸ ਦੀ ਕਰਾਮਾਤ ਨਾਲ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਢ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਸਨਅਤੀ ਇਨਕਲਾਬ ਆ ਜਾਣ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਇੰਜਨਾਂ ਵਾਲੇ ਜਹਾਜ਼ ਬਣ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਯੌਰਪ, ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਕਾਇਮ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਹ ਰਿਸ਼ਤੇ ਪੀੜਾਂ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਹੁਣ ਸੁਖਾਂ, ਸਹਿਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਸਾਂਝਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨ-ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੱਜਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਅਜੋਕੀ ਤਕਨੀਕ ਰਾਹੀਂ ਖਪਤ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਏਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਖਪਤ ਲਈ ਵਸੀਲੇ ਲੱਭਣ ਅਤੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਤਕਨੀਕ ਨੇ ਥੁੜ ਦੀ ਥਾਂ ਬਹੁਤਾਤ ਨੂੰ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵਲਾਇਤ ਆਇਆ ਸਾਂ, ਉਦੋਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਲੰਡਨ ਦਾ (ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਦਾ) ਹਵਾਈ ਕਿਰਾਇਆ ਸੌ ਕੁ ਪਾਊਂਡ ਸੀ । ਵਲੈਤ ਦੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਔਸਤ ਆਮਦਨ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਸੋ ਪਾਉਂਡ ਡੇਢ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਕਮਾਈ ਸੀ। ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਉਦੋਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਦਾ ਹਵਾਈ ਕਿਰਾਇਆ ਲਗਪਗ ਡੇਢ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਅੱਜ-ਕੱਲ ਲੰਡਨ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਤਕ ਆਉਣ ਜਾਣ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਸਾਢੇ ਕੁ ਚਾਰ ਸੋ ਪਾਉਂਡ ਹੈ ਅਤੇ ਏਨੇ ਪੈਸੇ ਏਥੇ ਕਮਾਏ ਜਾਣੇ ਬਹੁਤ ਸਧਾਰਨ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਹ