ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ: ਪੱਛਮੀ ਯੋਰਪ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਕੋਠ ਹੈ। ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਪੁਰਾਤਨ ਗਿਰਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਡ-ਆਕਾਰੀ ਰਜਿਸਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਧਰਮ-ਧਰੋਹ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦੇ ਜਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਈਸਾਈ ਸੰਤ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਡ-ਆਕਾਰੀ ਡੇਰੇ ਵੀ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਵਡ-ਸ਼ੁਮਾਰੀ ਸਿੱਖੀ-ਸਵਕੀ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਡੇਰਿਆਂ ਦੇ ਗੱਦੀਨਸ਼ੀਨ ਧਰਮ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਅਜੋਕੇ ਯੋਰਪੀਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਧਰਮ-ਅਦਾਲਤਾ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਦੋ ਮਹਾਨ ਜੰਗਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਨਾ ਤਾਂ ਜੰਗਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਾਂਭ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਬੀਰ ਰਸ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਧਰਮ-ਅਦਾਲਤਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੀ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਂਭਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਸ਼ੂਪੁਣੇ ਉੱਤੇ ਮੋੜਵੀਂ ਬਾਤ ਪਾਉਣ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸਾਂਭਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਯੋਰਪ ਦੇ ਕਿਸੇ ਗਿਰਜੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਢਾਡੀ ਬੀਰ ਰਸੀ ਵਾਰਾਂ ਨਹੀਂ ਗਾਉਂਦਾ। ਏਥੇ ਬੀਰ ਰਸ ਨੂੰ ਆਤੰਕ ਰਸ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਦੇ ਰਾਜ ਤਕ ਸ਼ਹੀਦੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਾ-ਮਦਮਾਤੀ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼-ਰਸਮਗਨ ਈਸਾਈਅਤ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਇਲਾਹੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੋਹ-ਜਾਲ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕਿਵੇਂ ਗਏ। ਇਸ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਨਿਵਿਰਤੀ ਯੌਰਪ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਰਿਨੇਸਾਂਸ, ਰੈਫ਼ਰਮੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਇੰਡਸਟ੍ਰੀਅਲ ਹੈਵਲੂਸ਼ਨ, ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਰਿਨੇਸਾਂਸ ਨੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਰ ਰਾਹੀਂ ਇਲਾਹੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕੰਸਾਰਕ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ। ਰੈਫ਼ਰਮੇਸ਼ਨ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪਿਰਤ ਪਾਈ ਅਤੇ ਇੰਡਸਟ੍ਰੀਅਲ ਰੈਵੋਲੂਸ਼ਨ ਨੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਕੋਪਰਨੀਕਸ, ਕੈਪਲਰ, ਗੈਲਿਲੀਓ ਅਤੇ ਨਿਊਟਨ ਉਪਰਲੇ ਤਿੰਨਾਂ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦੇ ਪੁਰਬਗਾਮੀ ਆਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਯੌਰਪ ਵਿੱਚ ਕਾਰਗਰ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਇਹ ਨੁਸਖਾ ਸਾਰੇ ਸੱਭਿਅ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਗੈਲਿਲੀਓ ਬਾਰੇ ਧਰਮ ਅਦਾਲਤ ਬੈਠਾਈ ਜਾਣ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਡਰ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਇੰਸੀ ਸੋੜ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਥਾਂ ਬਣਾ ਲਈ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਧਰਮ ਸਾਇੰਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ 'ਸਾਇੰਸ ਆਫ ਸੇਲ' ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਇਹ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਸਾਂਝ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਸਾਇੰਟੇਫਿਕ ਸੋਚ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਵੇ। ਹੁਣ ਤਕ ਉਹ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਓਪਰੀ ਜੇਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਅਲੌਕਿਕ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹਨ।

ਸਾਇੰਸ, ਸਨਅਰ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਨਾਲ ਉਪਜਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸੁਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ ਹੁਣ ਸਾਰੇ ਸੱਭਿਆ ਸਮਾਜਾਂ ਤਕ ਪੁੱਜਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਜਹ ਨਾਲ ਦੈਨਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਪਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਉੱਨਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਸਤੇ ਤੀਬਰ ਇੱਛਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਇੰਡਸਟ੍ਰੀਅਲ ਰੈਵਲੂਸ਼ਨ ਦੇ ਆਰੰਭਕ ਸਮੇਂ ਨਲੋਂ ਹੁਣ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇਜ਼ ਹੈ।