ਹੈ। ਸਾਧਾਰਣ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਜਾਂ ਕਲਚਰ ਸਦਾ ਹੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਕਾਮ ਜਾਂ ਤਬਦੀਲੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛੜੇਵਾਂ (Cultunil Lag) ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛੜੇਵੇਂ ਦੇ ਕਈ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ। ਜੰਗਲੀ ਸਿਕਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸਾਨ ਬਣ ਗਿਆ। ਕਿਸਾਨ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਕੇ ਸਨਅਤੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਪਰਤੂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉਤੇਜਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਦੇ ਨਹੀਂ ਹਟ ਸਕਿਆ। ਰਾਜੇ-ਮਹਾਰਾਜੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ-ਪੀਰ ਇਸ ਜੰਗਲੀ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਅਮਲ ਤੋਂ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਛੁਡਾ ਸਕੇ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਵੀ ਵਾਕਸ ਰੇਟਿੰਗ (For Hunting) ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ। ਏਥੋਂ ਦੀ ਰਜਵਾੜਾ ਸ਼੍ਰੇਣੀ, ਸੈਂਕੜੇ ਰਿਕਾਰੀ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਲੂੰਬੜ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਨੂੰ, ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਗ ਮੰਨਦੀ ਹੈ; ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਜੰਗਲੀ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਪੱਥਰ ਕਾਲ ਅਤੇ ਧਾਤੂ ਕਾਲ ਆਦਿਕ ਯੁਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਕਿਸਾਨ ਬਣਿਆ ਸੀ ਓਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛੜੇਵਾਂ ਬਹੁਤਾ ਉੱਘੜਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਮਾਰ-ਧਾੜ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ-ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਇੱਕ ਯੁਗ ਵਿੱਚੋਂ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਤੀਜੇ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਸਾਨੇ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਵੀ ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਦੇ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਇਆ ਸੀ । ਫਰਕ ਸਿਲਬ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਿਖਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਧਥਰੀ ਦਾ ਸਾਂਬਾ ਮਾਲਕ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਸਵੈ-ਰੱਖਿਆ ਤੋਂ ਅਗੇਰੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਥਿਆ ਗਿਆ। ਕਿਸਾਨੀ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਕੁਝ ਕੁ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਕਲੀਟ ਵਿਉਂਤਬੱਧ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਰਾਜ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਰਗੇ ਮਨੋਰਥਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੱਤ-ਅਸੰਤ ਦੇ ਨਿਰਣੇ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਧਰਮ ਜਾਂ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਸੇਵਾ ਬਹੁਤਾ ਉੱਘੜਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਧਰਮ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਹਨ-ਭੈ ਪਰਾਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ (Desire to belong)। ਕਿਸਾਨੀ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਆਧਾਰ ਨਿਰੇ ਕਾਇਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਸਗੋਂ ਵਧੇ ਵਿਕਸੇ ਵੀ ਹਨ। ਪਰਾਸਰੀਰਕ ਵਿੱਚ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਫ਼ਰਕ ਪਿਆ ਸੀ। ਜੰਗਲੀ ਮਨੁੱਖ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਸੀ । ਕਿਸਾਨੀ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਗਿਆ। ਆਮ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰ ਜਾਂ ਵਾਹਦ-ਹੂ-ਲਾ-ਸ਼ਰੀਕ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੀ ਔਕੜ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿ 'ਇੱਕ' ਵੀ ਪਰਾਸਰੀਰਕ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਮਾਤਹਿਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਖੜਿਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੁਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਅਤੇ ਵਾਹਦ-ਰੂ-ਲਾ-ਸ਼ਰੀਕ ਨੂੰ ਵੀ ਕਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾਂ-ਭੂਤਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਕਿਸਾਨੇ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛੜੇਵਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ ਉੱਘੜਿਆ-ਅੱਖਰਿਆ