1. ਸੱਤਾ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ

ਇਹ ਝੁਕਾਅ ਲੰਮੇਰੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ। ਜੰਗਲੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਮੂਲ ਸੰਬੰਧ ਭੈ ਦਾ ਸੀ। ਸੱਭਿਅ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਨਿਆਂ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਐਸ਼ਵਰਜ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਮੂਲ ਸੰਬੰਧ ਡਰ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਪੂਜਾ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਅਧੀਨਗੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਿਆ ਹੈ।

2. ਵਿਸ਼ਵਾਸ

ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਿੱਦਿਆ, ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਤਰਕ ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ, ਅਲੋਕਿਕ ਦਾਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਹ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉਸ ਵਿਚਲੀ ਬੌਧਿਕ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਰਾ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਪਣਾਉਂਦਾ। ਬੌਧਿਕ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦੇਣ ਲਈ ਬੌਧਿਕ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਕੋਲ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੁਆਮੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਚਲੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦੀ ਕਸਵੱਟੀ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਪਰਖਦਾ; ਇਹ ਕਸਵੱਟੀ ਉਸ ਕੋਲ ਹੁੰਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਸ਼ਵਾਸ (Belief) ਦਾ ਗੁਣ ਜਾਂ ਔਗੁਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫਲਾਣੇ ਸੁਧਾਰਕ ਜਾਂ ਅਵਤਾਰ ਜਾਂ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਮਕੀ ਨਵੀਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਾਂ ਸੋਚ ਦਿੱਤੀ, ਉਦੋਂ ਭੁੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਤਨ ਅਤੇ ਮੱਧ ਕਾਲ ਦੇ ਪੀਰ, ਫ਼ਕੀਰ, ਸੰਤ ਅਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਸੋਚ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦਿੰਦੇ। ਉਹ ਜਨ-ਸਾਧਾਚਣ ਵਿਚਲੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਜਿਊਂਦੇ ਸਨ। ਅਣਗਿਣਤ ਸੰਤ, ਮਹਾਤਮਾ, ਪੀਰ ਅਤੇ ਫ਼ਕੀਰ ਜੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਅੱਜ ਕੁੰਭਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਚੇਵ ਮਹੂਰਤ ਵੇਲੇ ਚੁੱਭੀ ਲਾਉਣ ਦਾ ਪੁੰਨ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਲੋਕ ਜਾਨਾਂ ਨਾ ਗਵਾ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਹੱਜ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਵਕਤ ਉੱਤੇ, ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਸ਼ੈਤਾਨ ਸਮਝ ਕੇ, ਕੰਕਰੀਆਂ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕਾਹਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰੜ-ਕੁਚਲ ਕੇ ਜੰਨਤ ਦੀ ਆਸ ਨਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਧਰਮ ਅਸਥਾਨਾਂ ਲਾਗਲੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਕਰਾਏ ਪਾਠਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਨਾ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਏਨੇ ਜਿੰਨ-ਭੂਤ, ਏਨੇ ਧਾਗੇ ਤਵੀਤ, ਏਨੀਆਂ ਧੌਲੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਅਤੇ ਏਨੇ ਵਡਭਾਗੇ ਡੇਰੇ ਕਦੇ ਨਾ ਹੁੰਦੇ। ਮੱਧਕਾਲ ਦੇ ਸਿਆਣੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ ਉਹ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਖੇਤੀ ਦਾ ਯੁਗ, ਜਨ-ਸਾਧਰਨ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ, ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਯੁਗ ਸੀ । ਅਜੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਬਦਲੀ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸਵਰਧਕ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬੌਧਿਕ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਵੇਖਣ ਦੀ ਕਲਾਕਾਰੀ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ ਹੈ। ਉਹ ਯੁਗ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਸੀ; ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲਤਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਚੰਭਤ ਕਰ ਕੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਸੀ।

3. ਪਰਲੋਕ, ਮੁਕੱਦਰ ਅਤੇ ਹੀਣਤਾਵ

ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਲਈ ਸੁਖ, ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਭਰਿਆ ਜੀਵਨ ਉਸਾਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਰਲੋਕ ਦੇ ਸਵਰਗੀ ਸੁਪਨੇ ਸਜਾਏ ਜਾਣੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਨ । ਮੁਕੱਦਰ, ਕਿਸਮਤ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਰਾਮਤਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ