ਹੋਣੋਂ ਰੋਕਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਲਾ ਹੀਣ-ਭਾਵ ਕਿਸਮਤ ਅਤੇ ਪਰਲੋਕ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤਾ ਕਾਰਗਰ ਹਥਿਆਰ ਸੀ । ਇਸ ਭਾਵ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਉਚੇਚਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਾਰੇ ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ।

4. ਅਣਜਾਣੀ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਡਰ

ਇਸ ਨੂੰ ਰੱਬ ਜਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਡਰ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇਹ ਡਰ-ਪਿਆਰ (ਭਗਤੀ) ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਿਆ: ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸੇ ਅਲੋਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਖ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦਿਆਂ ਨਹੀਂ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਸੁੱਖਾਂ ਲਈ ਆਪ ਹੀ ਤੱਦਦ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਅਲੋਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਕੋਲੋਂ ਡਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕਸ਼ਟ ਭਰਪੂਰ (Miserable) ਜੀਵਨ ਜੀਅ ਕੇ ਸਦੀਵੀ ਜਹੰਨੁਮ ਜਾਂ ਚੁਰਾਸੀ ਦਾ ਚੱਕਰ ਬਹੁਤ ਭਿਆਨਕ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਮਨੁੱਖ ਡਰਦਾ ਸੀ ਕਿ 'ਮਰ ਕਰ ਭੀ ਚੈਨ ਨਾ ਪਾਇਆ ਤੋਂ ਕਿਧਰ ਜਾਏਂਗੇ।'

ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਹਾਕਮ ਵਰਗ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੀ। ਸਵੈ-ਭਰੋਸਾ, ਆਤਮ-ਬਲ, ਦਾਨਵੀਰਤਾ, ਪਰਉਪਕਾਰ, ਨਿਰਭੈਤਾ, ਯੁੱਧ-ਪ੍ਰੀਅਤਾ, ਵਿਜੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਧਰਮ-ਪ੍ਰਾਇਣਤਾ, ਵਚਨ- ਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਆਦਿਕ ਹਾਕਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਅੰਗ ਸਨ। ਇਹ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਹਾਕਮ ਵਰਗ ਹਾਕਮ ਵੀ ਆਪ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਕਮ ਵੀ ਆਪ ਸੀ: ਆਪ ਹੀ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਆਪ ਹੀ ਕਾਨੂੰਨ ਸੀ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਿਧਾਂਤ ਰੱਥੋਂ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਪਰਮ ਸੱਚ, ਪਰੀਪੂਰਣ, ਅਨਾਦੀ, ਅਨੰਤ ਅਤੇ ਅਟੱਲ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ੋਂ ਉਤਾਰ ਕੇ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਨ। ਅਲੋਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤ-ਸੌਂਪਣਾ ਦੇ ਨਿਆਰੇ ਨਿਆਰੇ ਸਾਧਨ ਵਰਤਦੀ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣਦੀਆਂ ਸਨ: ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੁਪਨੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ: ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਮਾਧੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਰਮ ਸੱਚ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ: ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੇ-ਹੋਸ਼ੀ ਵਰਗੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪਰਮ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਦੀਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ: ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਅਚਾਨਕ ਬੈਠਿਆਂ ਬੈਠਿਆਂ ਲਿਵ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਬੁੱਧ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਹਵਾਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਰਿਆਨ-ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।

ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਰਾਉ ਅਤੇ ਰੰਕ (Magnanimous and mean) ਦੀਆਂ ਦੋ ਵੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇੱਕ ਗੱਲ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝੀ ਸੀ। ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਕਿਸੇ ਸਥਾਈ, ਅਟੱਲ, ਅ-ਬਦਲ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀ ਟਿਕਾਣੇ ਜਾਂ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਐਸ਼ਵਰਜ ਸੀ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਐਸ਼ਵਰਜ ਦੀ ਸਦੀਵਤਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕਸ਼ਟ ਭਰਪੂਰ ਸੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਅਜੇਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਿਥੇ ਸਦੀਵੀ ਸੁਖ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਉੱਕੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਮੱਧ ਕਾਲ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਸਦੀਵਤਾ ਲਈ ਤਾਂਘਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਕੁਝ ਭਾਗ ਦੁਨਿਆਵੀ ਐਸ਼ਵਰਜ ਦੀ ਸਦੀਵਤਾ ਚਾਹੁੰਦਾ