ਆਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵਡੇਰਾ ਭਾਗ ਮਰਨ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਸਵਰਗੀ ਸੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸਦੀਵਤਾ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਸਦੀਵਤਾ ਦਾ ਮੋਹ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸਦੀਵਤਾ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਹਰ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਦੀ ਉਪਜ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵੱਲੋਂ ਭੇਜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁਕਮ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅਨਾਦੀ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦਾ ਭੇਜਿਆ ਹੋਇਆ ਇਹ ਹੁਕਮ ਜਾਂ ਸਿਧਾਂਤ ਵੀ ਸੱਚਾ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀ ਹੈ। ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ,ਐਮਪੀਜ਼ੋਕਲੀਜ਼, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਵਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਦੈਵੀ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ, ਐਟਨਾ ਨਾਂ ਦੋ ਜੁਆਲਾਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਰਹਿੰਸਵਾਦੀ ਲੋਕ ਸਨ। ਪਲੇਟ ਆਪ ਰਹਿੱਸਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਅਖਵਾਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਡੈਲਫੀ ਦੀ ਦੇਵ-ਬਾਣੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਿਆਣਾ ਆਦਮੀ ਹੈ।

ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮ-ਗ੍ਰੰਥ ਧੁਰੋਂ ਆਏ ਹੋਏ ਦੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਸਾਰੇ ਸਦੀਵੀ ਜਾਂ ਅਜ਼ਲੀ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਆਏ ਵੀ ਇੱਕ ਰੱਬ ਵੱਲੋਂ ਹਨ; ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਰੱਬ ਦਾ ਮੂਡ ਬਦਲਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਉਹ ਵਧੇਰੇ ਗਿਆਨਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।

ਕੋਪਰਨੀਕਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਦੀ ਨਵੀਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਉਘਾੜਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਕੁਝ ਇੱਕ ਸਦੀਵੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਸਦੀਵਤਾ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਹ ਸ਼ੱਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸਦੀਵਤਾ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਰੂਹਾਨੀ ਅਸਲੇ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਕੁਝ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਇਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ ਕਿ ਰੂਹਾਨੀ ਜਾਂ ਰੱਥੋਂ ਆਏ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਪਰ ਜਿਹੜੀ ਸਾਇੰਸ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦੇ ਪੈਰ ਹਿਲਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸਦੀਵੜਾ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨਾ ਅਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਅਤਾਰਕਿਕ ਹੈ। ਫਿਜਿਕਸ ਦੇ ਨੇਮਾਂ ਦੀ ਅਟੱਲਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਨਤੀਜੇ ਵੱਜੋਂ ਹੀਗਲ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਿਆਸੀ-ਸਮਾਜੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਸਮਾਜਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਕਾਸ ਜਰਮਨ ਕੌਮ ਦੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਅਟੱਲ ਹੋਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।

ਹੀਗਲ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਪਿੱਛੋਂ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਸਿਆਸੀ-ਸਮਾਜੀ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਲਿਖਿਆ। ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਹੀਗਲ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਹੈ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਰੂਹਾਨੀ ਚੇਤਨਾ (Idea ਜਾਂ Spirit) ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਉਲੀਕਦੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਕਿਸੇ ਅਗਿਆਤ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿਆਸੀ,

_____________

1. ਯੌਰਪ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਜੁਆਲਾਮੁਖੀ, ਐਟਨਾ, ਸਿਸਲੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।

2. ਯੂਨਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤਨ ਪਿੰਡ ਜਿਥੇ ਅਪੋਲੇ ਨਾਂ ਦੇ ਦੇਵੜੇ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੈ।