ਹੋਵੇਗਾ। ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਆਪਣੀਆ ਬੌਧਿਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਹੈ। ਆਇਨਸਟਾਇਨ ਦੀ ਰੈਨੇਟਿਵ ਯੂਨੀਵਰਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਜੇ ਤਕ ਬਹੁਤ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਸੰਖਿਆ ਲਈ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ।

ਵਿਗਿਆਨ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਭੁੱਲ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਫ਼ਿਜ਼ਿਕਸ, ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ (Evolution) ਦੇ ਨੇਮਾਂ ਦੀ ਅਟੱਲਤਾ ਕਿਸੇ ਸਦੀਵਤਾ (Permanence) ਦਾ ਭਰਮ ਅਤੇ ਮੋਹ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਖੋਜ ਨਵੇਂ ਤੱਤ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਕ ਮਨੁੱਖੀ ਬੌਧਿਕਤਾ ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਕਾਰਣ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਹਰ ਕਾਰਜ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਕਾਰਣ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਕਾਰਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਿਥਿਆ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ਜੋ ਮਿਥਿਆ ਹੋਇਆ ਕਾਰਜ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਾਰਣ ਅਤੇ ਕਾਰਜ (cause and effect) ਦੇ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਅਟੱਲ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀਆਂ ਵਾਂਗ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵੀ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਆਏ ਹਨ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ। ਕੁਝ ਵੀ ਇਤਫ਼ਾਕੀਆ ਜਾਂ ਆਕਸਮਿਕ (By chance) ਨਹੀਂ। ਫਰਕ ਸਿਰਫ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਕ ਨੇਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਫ਼ਰਕ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਘਟਦੀ ਗਈ ਹੈ।

ਸੰਨ 1927 ਦੀ ਪੰਜਵੀਂ ਸਾਲਵੇ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਬਦਲਣਾ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਆਈਨਸਟਾਈਨ, ਨੀਲਜ਼ ਬੋਅਰ ਅਤੇ ਹਾਈਜ਼ਨਬਰਗ ਵਰਗੇ ਨਾਮੀ ਗ੍ਰਾਮੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਉੱਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕਈ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਐਟਮ ਵਿਚਲੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨਜ਼ ਕਣਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਿਊਕਲੀਅਸ (ਐਟਮ ਦੇ ਕੇਂਦਰ) ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਰਕਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਰੋਸ਼ਨੀ ਫੋਟੋਨਜ਼ ਨਾਂ ਦੇ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰਕਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨਜ਼ ਲਹਿਰਾਂ (waves) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਦੁਆਲੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਨਿਯਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਰਿਚਰਡ ਵਿਨਮੈਨ ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਿਸਟ ਨੇ ਡਬਲ ਸਲਿਟ ਨਾਂ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨਜ਼ ਅਤੇ ਫੋਟੋਨਜ਼ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਅਣੂ-ਰੂਪ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਲਹਿਰ-ਰੂਪ ਵੀ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਦੋ ਰੂਪ ਧਾਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੱਡੇ ਅਚੰਭੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜਾਣ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਜਾਂ ਜਾਂਚ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਆਪਣਾ ਵਤੀਰਾ ਬਦਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਜਾਣਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਦੀ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ, ਉਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਂਚ ਸਮੇਂ ਆਪਣਾ ਵਤੀਰਾ ਕਿਉਂ ਬਦਲਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਦਾ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਜਰਬਿਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਨਤੀਜੇ ਕੱਢੇ ਗਏ ਕਿ ਕੁਐਂਟਮ (ਅਣੂਆਂ-ਪਰਮਾਣੂਆਂ) ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕਾਰਣ-ਕਾਰਜ ਦਾ ਨੇਮ