ਦੀ ਸੇਤੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ-ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਭੂਤਕਾਲ ਦੀ ਸਮਰਿਤੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਪਾਸਾਰਾ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਵਿਕਾਸਵਾਦ (evolution) ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ, ਭੂਤਕਾਲ ਦੇ ਕਲੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਰਾਜ-ਰੋਕੂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਨਹੀਂ। ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਸਦਕਾ ਸੰਪੂਰਨ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜੀਵ-ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤਕ ਕਾਇਮ ਹਨ।

ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਭੂਤਕਾਲ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਭੋਜਨ 'ਸਾਂਭਣ' ਅਤੇ 'ਉਗਾਉਣ' ਦੇ ਲੰਮੇ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਉਪਜਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਭੂਤਕਾਲ ਦੀ ਸੋਝੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਸੋਝੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੋ ਕਿ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਸੋਝੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਭੂਤ ਆਦਿਕ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਨੇਮ ਦੀ ਸੋਝੀ ਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ, ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਭੂਤਕਾਲ ਦੀ ਸੋਝੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਪਜੀ ਆਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ: ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ ਦੀ, ਦਿਨ ਰਾਤ ਵਿੱਚ, 'ਬੁਨਿਆਦੀ ਵੰਡ' ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਜੀਵ ਦੀ ਪਰਵਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਕਾਰਨ ਕਾਰਜ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਸੋਝੀ ਪਰਵਿਰਤੀ ਮੂਲਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਅਨੁਭਵ-ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਲਈ ਭੋਜਨ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੇ, ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ, ਪਹਿਲਾਂ ਭੂਤ, ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੇ ਜਤਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਨ-ਕਾਰਜ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਬੱਝੇ ਹੋਏ ਦੱਸ ਕੇ, ਸੋਚਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਜਾਂ ਜਾਚ ਦੱਸੀ ਹੈ। ਸੋਚ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ, ਸਮਰਿਤੀ, ਕਾਲਵੰਡ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਕਾਰਨ-ਕਾਰਜ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੋਝੀ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਹਨ। ਸੋਚ ਮਨੋਵੇਗ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ 'ਬੌਧਿਕ ਸੰਜਮ ਹੈ'। ਅਨੁਭਵ ਹਰ ਜੀਵ ਦੀ ਹੋਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਕੋਈ ਕੋਨਾ ਅਜੇਹਾ ਨਹੀਂ, ਜਿੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਅਨੁਭਵ-ਹੀਣ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋਈਏ। ਤਪੀ-ਤਪੱਸਵੀ ਲੋਕ ਜੰਗਲੀ-ਪਹਾੜੀ ਜਾ ਕੇ ਸਮਾਜਕ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਤੀਖਣਤਾ ਅਤੇ ਬਹੁਲਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਥੂਲ ਜਾਂ ਸਰੀਰਕ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਤੀਖਣਤਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਵੇ; ਪਰੰਤੂ ਮਾਨਸਿਕ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਪਿੱਛਾ ਛੁਡਾਉਣ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਸਫਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ? ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਪ ਤੋਲ ਨਹੀਂ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸਰਦੀ-ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਭੁੱਖ-ਤੇਹ ਦੇ ਦੁੱਖ ਸਰੀਰਕ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਤੀਖਣਤਾ ਅਤੇ ਬਹੁਲਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹੋਣ।

ਅਨੁਭਵ ਹਰ ਜੀਵ ਦੀ ਹੋਣੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਸਮਰਿਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦਾ ਸਹਿਜ ਵਿਹਾਰ ਹੈ। ਸਮਰਿਤੀ ਭੂਤਕਾਲ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ। ਸਮਰਿਤੀ ਬੌਧਿਕ ਯੋਗਤਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਬੌਧਿਕ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਇਹ ਸੋਚ ਨਹੀਂ; ਸੋਚ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਹੈ । ਭੂਤਕਾਲ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ, ਨਾਕਾਮੀਆਂ, ਭੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਣਪਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਸੋਚ ਨਹੀਂ; ਇਹ ਸਮਰਿਤੀ ਹੈ। ਸੱਭਿਅ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਇਹ ਸਮਰਿਤੀ ਵੀ ਸੋਚ ਜਿੰਨੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜੋ ਕੁਝ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਸੋਚ ਨਾਲੋਂ ਵਿੱਦਿਆ, ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਨੂੰ ਵਡੇਰੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ, ਸੁਖੀ, ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਅਤੇ ਸੁਹਣਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨੇਮਾਂ ਦੀ ਘਾੜਤ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਅਸਲੀ