ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਾਰਿਆ ਹੈ। ਆਪਣੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਜਾਵਟਾਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ, ਮੇਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਪ੍ਰੇਮ ਮੋੜ ਦੇ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਦਿੱਤੇ ਸੱਭਿਅ-ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਵਿੱਚ ਸਮਾਅ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।"

ਮਿਰਜ਼ਾ ਗਾਲਿਬ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੈਦੇ ਹਯਾਤ ਵਾ ਬੰਦੇ ਗ਼ਮ, ਅਸਲ ਮੇਂ ਦੋਨੇਂ ਏਕ ਹੈਂ, ਮੌਤ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਆਦਮੀ ਰਾਮ ਸੇ ਨਿਜਾਤ ਪਾਏ ਕਿਉਂ ?

ਮਿਰਜ਼ਾ ਜੀ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਦੁਖ-ਕਲੇਸ਼ ਕਿਸੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਜਾਂ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਉਪਜਾਏ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਹਨ; ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਸਲੇ ਵਿੱਚ ਹਨ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਿਨਾਂ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਰਵਾਨਿਆ ਅਤੇ ਪਰਚਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਚਾਰ ਹੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਤਿੰਨਾਂ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ। ਮਿਰਜ਼ਾ ਜੀ ਵੇਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਹੱਥੋਂ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਦੀ ਹਾਲਤ ਲਗਪਗ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸਪਾਰਟਾ ਹੱਥੋਂ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਏਥਨਜ਼ ਦੀ ਸੀ। ਫ਼ਰਕ ਏਨਾ ਸੀ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤ ਨੂੰ ਮਨੋਰਥ ਮੰਨਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਬਰਬਾਦੀ ਵੱਲੋਂ ਸੰਕੋਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਦ ਕਿ ਸਪਾਰਟਾ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਏਥਨਜ਼ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਸੀ। ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਏਥਨਜ਼ ਦਾ ਸੋਚਵਾਨ, ਸੁਕਰਾਤ, ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਏਥਨਜ਼ ਦੀ ਹਾਰ ਅਤੇ ਬਰਬਾਦੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਮੰਨਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਦੱਸਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਜਾਗਿਰਦ, ਪਲੇਟੋ ਨੇ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਚਤੁਰਾਈ ਨੂੰ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। ਮਿਰਜ਼ਾ ਜੀ ਨੇ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਤਕਨੀਕ ਸਾਹਮਣੇ ਹਾਰਦੀ ਵੇਖ ਲਿਆ ਸੀ। ਸੱਤਾ, ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਚਤੁਰਾਈ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਸੰਗਮ ਸਾਹਮਣੇ ਬੇਬੱਸ ਖਲੋਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਦੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਮਿਰਜ਼ਾ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੁਰ ਹੈ।

ਮਿਰਜ਼ਾ ਜੀ ਤੀਖਣ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਵਾਲੇ ਕੋਮਲ ਭਾਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ । ਬੌਧਿਕ ਸੂਖਮਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪਥ-ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤ੍ਰ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸੱਤਾ-ਸੰਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪਾਰਲੋਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਦਖ਼ਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੰਦਾ; ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਪਾਰਲੇ ਕਿਸੇ ਜੰਨਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਸਨ। ਉਹ ਜੰਨਤ ਨੂੰ ਦਿਲ ਬਹਿਲਾਵੇ ਦਾ ਇੱਕ ਲਾਰਾ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਝੂਠੇ ਲਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਪਰਚਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਸ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ-"ਮੌਤ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਆਦਮੀ, ਗ਼ਮ ਸੇ ਨਿਜਾਤ ਪਾਏ ਕਿਉਂ ?"

ਪ੍ਰੋ: ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਭਰਪੂਰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ- ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ 'ਹਿੱਸਾ' ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਅਜੇਹੇ 'ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਸੁਖੀ ਸੀ। ਉਹ ਉਸ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵਰਗ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ, ਜਿਹੜਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ-ਹੀਣਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਸੀ। ਸੱਤਾ-ਹੀਣਤਾ ਦੇ