“ਕੰਧਾਂ ਰੇਤ ਦੀਆਂ" : ਵਿਸ਼ੇਗਤ ਅਧਿਐਨ

ਡਾ. ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਥਾਪਰ

ਇਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਉੱਘੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜਸੂਜਾ ਦੇ ਨਾਟਕ "ਕੰਧਾਂ ਰੇਤ ਦੀਆਂ" ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਚਾਰ ਐਕਟਾਂ (ਕਾਂਡ) ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਾਂਗੇ। ਜਸੂਜਾ ਨੇ ਇਸ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ 'ਚ ਵੰਡ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਯਥਾਰਥਕ ਰੂਪ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੇ ਸੁਚੇਤ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਇਹ ਤਕਨੀਕ ਅਪਣਾਈ ਹੈ। ਇਹ ਚਾਰੇ ਐਕਟ ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ-ਪਾਤਰ ਬਾਊ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੋਈ ਨਾਟਕੀ ਆਪਣੀ ਚਰਮ ਸੀਮਾ ਵੱਲ ਵਧਦੀ ਹੈ। ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸੀਂ ਚਾਰ ਐਕਟਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵੇ ਸਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਪਹਿਲੇ ਐਕਟ ਵਿੱਚ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨੇਕ ਰਾਮ ਭੰਡਾਰੀ ਦੇ ਸੰਵਾਦ 'ਚੋਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਪਰਦਾ ਫ਼ਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਡਾਕਖਾਨੇ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਸੇਵਾ-ਮੁਕਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਭੰਡਾਰੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਬਨਾਉਟੀ ਕੁਨੀਨ ਵੇਚ ਕੇ ਦੋ ਮਕਾਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਬੇਈਮਾਨੀ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਕੁੰਦਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਲੈਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਨੇਕ ਰਾਮ ਭੰਡਾਰੀ, ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਭੰਡਾਰੀ ਦਾ ਰੰਗ-ਢੰਗ ਨੇਤਾ ਵਰਗਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਕੁੰਦਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦਿਆਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਭੰਡਾਰੀ ਦੇ ਆਉਣ 'ਤੇ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਝ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦੌਰਾਨ ਭੰਡਾਰੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਰਾਧੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਚਾਰ ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਪਰਮਿਟ ਬਣਵਾ ਕੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵੀ ਦੁਆਨੀ ਪੱਤੀ (ਹਿੱਸਾ) ਪਾ ਲਈ ਹੈ। ਭੰਡਾਰੀ, ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੂਤਰ ਦਾ ਕੋਟਾ ਮਿਲ ਜਾਣ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਕਾਰਖਾਨਾ ਨਾ ਲਾ ਕੇ ਬਾਹਰੋਂ-ਬਾਹਰ ਮਾਲ ਵੇਚ ਕੇ ਨਫ਼ਾ ਕਮਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਫ਼ਸਰ ਨੂੰ ਕਾਰਖਾਨਾ ਜਾਂ ਹਿਸਾਬ ਦਿਖਾਉਣ ਬਗੈਰ ਹੀ 'ਉਪਰੋਂ ਡਾਂਟ ਪੁਆ ਕੇ’ ਸੂਤਰ ਦਾ ਕੋਟਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਸਬ-ਪੋਸਟਮਾਸਟਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੱਕ ਹੀ ਪਹੁੰਚ ਸਕਣ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਭਾਈਵਾਲ ਭੰਡਾਰੀ ਆਪਣੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਪਾਰ ਲਈ ਹਿੰਮਤ ਹਾਰ ਜਾਣ ਦਾ ਤਾਹਨਾ ਮਾਰਦਾ ਹੈ।

ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਾਤਰ ਮਾਮੀ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਹਿਮ-ਭਰਮ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ। ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਾ ਮਿਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਉਹ ਘਰੋਂ ਚੱਲਣ ਸਮੇਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਸੱਜੀ ਅੱਖ ਫਰਕਣ, ਰਸਤੇ 'ਚ ਬਿੱਲੀ ਅਤੇ ਬਾਹਮਣ ਦੇ ਮੱਥੇ ਲੱਗਣ 'ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਭਰਮ ਪਾਲਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਦੇਸੀ ਖਾਣਿਆ ਦੀ ਸ਼ੌਕੀਨ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖਾਣੇ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ 'ਨਿਆਮਤਾਂ' ਜਿਵੇਂ ਮੱਖਣ, ਸਾਗ, ਘਿਉ,