ਵਾਰਤਾਲਾਪ :

ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਨਾਟਕ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਾਰਤਾਲਾਪਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਟਕ ਸਫਲਤਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਵਿਚਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਪਾਤਰਾਂ ਜਾਂ ਥਾਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਹੀ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ। ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਜਾਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਤਿੱਖੇ, ਚੁਸਤ-ਦਰੁਸਤ ਅਤੇ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਬੁਲੰਦੀ ਬਖਸ਼ਦੇ ਹਨ। ਨਾਟਕਕਾਰ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਜਸੂਜਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ "ਕੰਧਾਂ ਰੇਤ ਦੀਆਂ" ਵਿੱਚ ਇਸ ਪੱਖ ਦਾ ਖਾਸ ਖਿਆਲ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਤਾਰਾ ਚੰਦ ਤੇ ਉਰਮਲਾ ਵਿਚਕਾਰ ਠੇਕੇਦਾਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਰਚਿਆ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ :

ਤਾਰਾ ਚੰਦ : ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰੇਂਗੀ ?

ਉਰਮਲਾ : ਮੈਂ ਕੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਨੀ ਆਂ ?

ਤਾਰਾ ਚੰਦ : ਜੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਭੀ ਚਾਰ ਪੈਸੇ ਨਸੀਬ ਹੋ ਸਕਦੇ ਨੇ।

ਉਰਮਲਾ : (ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ) ਹੱਛਾ, ਮੈਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੀ।

ਤਾਰਾ ਚੰਦ : ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਉਰਮਲਾ, ਇਹ ਕੰਮ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੈ... ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੈ... ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕਰਨੈ ... ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ... (ਤਾਰਾ ਚੰਦ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)

ਉਰਮਲਾ : (ਆਪਣੇ ਆਪ) ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੈ... ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕਰਨੈ... ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ... ਨਹੀਂ ਤਾਂ...

ਵਾਰਤਾਲਾਪਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਪਾਤਰਾਂ ਅਤੇ ਪਾਤਰ ਉਸਾਰੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਟਕ ਦਾ ਕਾਰਜ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਜਟਿਲ ਦੇ ਉਕਾਊ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਾਰਤਾਲਪ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਜਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਨਾਟਕਕਾਰ ਜਸੂਜਾ ਸੁਚੇਤ ਹੈ। ਉਹ ਪਾਠਕਾਂ ਜਾਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰਖਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਭਾਸ਼ਣਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਵਾਰਤਾਲਾਪਾਂ ਨੂੰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪਾਂ 'ਚ ਰਸ, ਸੰਖੇਪਤਾ, ਦਲੀਅ, ਅੰਤਰ-ਨਿਰਭਰਤਾ, ਸਾਰਥਿਕਤਾ, ਤਰਤੀਬ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜਸੂਜਾ ਦੇ ਨਾਟਕ "ਕੰਧਾਂ ਰੇਤ ਦੀਆਂ" ਦੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਤਰਕਸੰਗਤ ਅਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਬੜੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਰਸ਼ਕਾਂ/ਪਾਠਕਾਂ ਉੱਪਰ ਬੱਝਵਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਮੀ ਵਿਚਕਾਰ ਰਚਿਆ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਵੇਖਣਯੋਗ ਹੈ :

ਮਾਮੀ : ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਫੇਰ ਕੀ ਸੋਚਿਆ ਜੇ ਕਾਕੇ ਦੀ ਕੁੜਮਾਈ ਬਾਰੇ।

ਬਚਨ ਸਿੰਘ : ਤੁਸੀਂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਪ ਸਿਰ ਤੇ ਬੈਠੇ ਓ ਫੇਰ ਸਾਨੂੰ ਕਾਹਦੀ ਚਿੰਤਾ ਏ।

ਮਾਮੀ : ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਹਿਨੀਆਂ ਇਹ ਸਾਕ ਛੱਡੋ ਨਾ। ਕੁੜੀ ਮੇਰੀ ਵੇਖੀ ਹੋਈ ਏ, ਰੱਜ ਕੇ ਸੁਹਣੀ ਏ। ਆਵੇਗਾ ਵੀ ਬੜਾ ਕੁਝ। ਖਿਆਲ ਏ ਦਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਕਾਨ ਦੇਣਗੇ।

ਬਚਨ ਸਿੰਘ : ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਖੋ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮਗਰ ਆਂ। ... ਕੁੰਦਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਲੈਨੇ ਆਂ।

ਮਾਮੀ : ਉਹਨੇ ਕਿਹੜੀ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦੇਣੀ ਏ।

ਲਛਮੀ : ਨਾਂਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਲੱਗਾ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ। ...