ਤੁਕਾਂਤ
ਵਿਸਰਾਮ ਨਾਲ ਤੁਕ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੁਕਾਂਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ : ਇਸ ਤੁਕ (ਚੜ੍ਹ ਵੇ ਚੰਦਾ, ਕਰ ਰੁਸ਼ਨਾਈ) ਵਿੱਚ ਦੋ ਤੁਕਾਂਤ ਹਨ :-
- ਚੜ੍ਹ ਵੇ ਚੰਦਾ, (2) ਕਰ ਰੁਸ਼ਨਾਈ।
ਛੰਦਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਤੇ ਭੇਦ :
ਛੰਦ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ : (1) ਵਰਣਿਕ ਛੰਦ, (2) ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦ, (3) ਗਣ-ਛੰਦ
ਵਰਣਿਕ ਛੰਦ : ਇਹ ਉਹ ਛੰਦ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਤੇ ਗਣਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿਸਾਬ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਕੇਵਲ ਵਰਨਾਂ ਦੀ ਹੀ ਗਿਣਤੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ : ਕਬਿੱਤ, ਸਵੱਯਾ, ਕੋਰੜਾ ਆਦਿ।
ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦ : ਇਹ ਉਹ ਛੰਦ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਠੀਕ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਤੇ ਗਣਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਜਿਵੇਂ : ਚੌਪਈ, ਦੋਹਰਾ, ਸੋਰਠਾ, ਸਿਰਖੰਡੀ ਆਦਿ।
ਗਣ ਛੰਦ : ਇਹ ਉਹ ਛੰਦ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਛੰਦ ਦੀ ਚਾਲ ਨੂੰ ਗਣਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ : ਭੁਜੰਗ ਪ੍ਰਯਾਤ, ਤੋਟਕ ਆਦਿ। ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਛੰਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਪੰਜਾਬੀ-ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਨਾਂ-ਮਾਤਰ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ।
ਵਰਣਿਕ ਛੰਦ : ਕਬਿੱਤ - 4 ਤੁਕਾਂ : ਹਰ ਤੁਕ 8+8+8+7=31 ਵਰਨ
ਲੱਛਣ : ਕਬਿੱਤ ਉਹ ਛੰਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਤੁਕਾਂ ਤੇ ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 31 ਅੱਖਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਵਿਸਰਾਮ ਅੱਠਾਂ-ਅੱਠਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਉੱਤੇ, ਚੌਥਾ ਵਿਸਰਾਮ ਸੱਤਾਂ ਉੱਪਰ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ :-
"ਚਲ ਮਨਾ ਤੁਰੀ ਚਲ, ਸੱਚੇ ਰਾਹ ਲੱਕ ਬੰਨ੍ਹ,
ਪੁਜ ਉਸ ਦਰ ਉੱਤੇ, ਜਿੱਥੇ ਅੰਤ ਜਾਣਾ ਹੈ।
ਰਿਖੀ ਮੁਨੀ ਜਤੀ ਤਪੀ, ਸਾਧ ਸੰਤ ਜੋਗੀਆਂ ਦਾ,
ਆਸਰਾ ਹੈ ਉਹੋ ਸੁੱਚਾ, ਉਹੋ ਹੀ ਟਿਕਾਣਾ ਹੈ।"
ਸਵੱਯਾ : 4 ਤੁਕਾਂ : 12+11=23 ਵਰਨ ਜਾਂ 12+12=24 ਵਰਨ
ਲੱਛਣ : ਵਰਣਿਕ ਸਵੱਯਾ ਉਹ ਛੰਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਤੁਕਾਂ ਅਤੇ ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 23 ਜਾਂ 24 ਵਰਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 12 ਵਰਨਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਸਰਾ 11 ਜਾਂ 12 ਉੱਪਰ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ :-
"ਬਹਿਣਾ ਉਸ ਕੋਲ ਲਖੇ ਗੁਣ ਨੂੰ,
ਗੁਣ ਨੂੰ ਨ ਲਖੇ ਤਕ ਕੀ ਬਹਿਣਾ।
ਕਹਿਣਾ ਉਸ ਨੂੰ ਜੁ ਕਰੇ ਕਹਿਣਾ,
ਕਹਿਣਾ ਨ ਕਰੇ ਤਕ ਦੀ ਕਹਿਣਾ।"
ਕੋਰੜਾ : 4 ਜਾਂ ਵੱਧ ਤੁਕਾਂ 6+7=13 ਵਰਨ
ਲੱਛਣ : ਕੋਰੜਾ ਉਹ ਛੰਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਜਾਂ ਵਧ ਤੁਕਾਂ ਅਤੇ ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 13 ਵਰਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 6 ਵਰਨਾਂ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਦੂਜਾ 7 ਉੱਪਰ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ :-
