ਧਨ-ਵਿਤ ਦੀ ਰੱਛਾ ਲਈ, ਬੁੱਧੀ ਵੱਡਾ ਉਪਾਇ।

ਭੀੜ ਪਏ ਦੁਖ ਟਾਲਦੀ, ਕਰਦੀ ਸਦਾ ਸਹਾਇ।

ਸਿਰਖੰਡੀ : 4 ਜਾਂ ਵਧ ਤੁਕਾਂ : 12+9=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 14+9=23 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

11+10=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, 11+9=20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਲੱਛਣ : ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦਾ ਸੋਰਠੇ ਵਾਂਗ ਤੁਕਾਂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਜਾਂ ਚਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੁਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਚਾਰ ਰੂਪ ਹਨ :- ਪਹਿਲਾ ਰੂਪ : 12+9=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 12 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 9 ਉੱਪਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਾਲੇ ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ, ਤੀਜੇ ਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਆਦਿ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਤੁਕਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: ਜਿਵੇਂ :-

ਦੈਂਤੀ ਡੰਡ ਉਭਾਰੀ, ਨੇੜੇ ਆਇ ਕੈ।

ਸਿੰਘ ਮਰੀ ਅਸਵਾਰੀ, ਦੁਰਗਾ ਸ਼ੋਰ ਸੁਣ।

ਖੱਬੇ ਦਸਤ ਉਭਾਰੀ, ਗਦਾ ਫਿਰਾਇ ਕੈ।

ਸੈਨਾ ਸਭ ਸੰਘਾਰੀ, ਸ਼੍ਰਵਣਤ-ਬੀਜ ਦੀ।                        (ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ)

ਦੂਜਾ ਰੂਪ : 14+9=23 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 23 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 14 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 9 ਉੱਪਰ, ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਗ ਦੇ ਅੰਤ ਦੋ ਗੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ, ਤੀਜੇ ਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਆਦਿ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਤੁਕਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ :-

ਸਭਨੀਂ ਆਣ ਵਗਾਈਆਂ, ਤੇਗਾਂ ਸੰਭਾਲ ਕੈ।

ਦੁਰਗਾ ਸਭੇ ਬਚਾਈਆਂ, ਢਾਲ ਸੰਭਾਲ ਕੈ।

ਦੇਵੀ ਆਪ ਚਲਾਈਆਂ, ਤਕ ਤਕ ਦਾਨਵੀਂ।

ਲੋਹੂ ਨਾਲ ਡੁਬਾਈਆਂ, ਤੇਗਾਂ ਨੰਗੀਆਂ।                              (ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ)

ਤੀਜਾ ਰੂਪ : 11+10=21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਹਰ ਤੁੱਕ ਵਿੱਚ 21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਅੰਤ ਲਘੂ, ਦੂਜਾ ਵਿਸਰਾਮ 10 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ, ਅੰਤ ਗੁਰੂ ; ਪਹਿਲੇ, ਤੀਜੇ ਤੋਂ ਪੰਜਵੇਂ ਆਦਿ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਤੁਕਾਂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ :-

ਸਿਰ ਸੋਹੇ ਦਸਤਾਰ ਕਿ ਪਿੰਨਾ ਵਾਣ ਦਾ।

ਤੇੜ ਪਈ ਸਲਵਾਰ ਕਿ ਬੁੱਗ ਸਤਾਰ ਦਾ

ਢਿੱਡ ਭੜੋਲੇ ਹਾਰ ਕਿ ਮਟਕਾ ਪੋਚਿਆ।

ਵੇਖੋ ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਕਿ ਬਣਿਆ ਸਾਂਗ ਹੈ।

ਚੌਥਾ ਰੂਪ : 11+9=20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

ਹਰ ਤੁਕ 20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ, ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 11 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਤੇ ਦੂਜਾ 9 ਉੱਪਰ, ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਗ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਲਘੂ ਤੁਕਾਂਤ ਕਿਸੇ ਅੰਗ ਦਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਜਿਵੇਂ :-