ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਝੁਕਾਅ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੋਵੇ। ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦੀ, ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ ਆਦਿਕ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਲਈ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਾਦ ਵੱਲ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਕਲਾ ਦੀ ਉਲਾਰ ਗੱਡੀ ਚੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਉਲਾਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵੱਜੋਂ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਝੁਕਾਅ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਅਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਕਦੇ ਕਲਾ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਗ ਲੋੜ ਵੱਧ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਕਲਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਜਾਂ ਝੁਕਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਅਨੁਪਾਤ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਅਨ-ਅਨੁਪਾਤੀ ਅੰਗ-ਵਿਕਾਸ ਕਲਾ ਨੂੰ ਕੋਝੀ, ਭਸੁਹਣੀ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰ ਕਲਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਨਾ ਅਨ-ਅਨੁਪਾਤੀ ਅੰਗ-ਵਿਕਾਸ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੁੰਦਰ ਹੈ, ਨਾ ਅਨ-ਅਨੁਪਾਤੀ ਅੰਗ-ਵਿਕਾਸ ਵਾਲਾ ਸਮਾਜ ਹੀ ਸੁਅਸਥ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਨ- ਅਨੁਪਾਤੀ ਅੰਗ-ਵਿਕਾਸ ਵਾਲੀ ਕਲਾ ਹੀ ਅਨੰਦਾਇਕ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ 'ਵਾਦੀ ਕਲਾ' ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਲਾ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਂ ਉਹ ਵਾਦ ਮਾਨਵਵਾਦ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਕਲਾ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਣਾ ਹੀ ਕਲਾ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਹੈ। ਵਾਦਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾਦਾਰ ਕਲਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ बसव चे।"

"ਜ਼ਰਾ ਦੱਸੋਗੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨੇ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਕਿਸ ਕੋਝ ਨੂੰ ਉਪਜਾਇਆ ਅਤੇ ਵਿਕਸਾਇਆ ਹੈ ?"

"ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਨੇ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਘਟਾਇਆ ਹੈ। ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਜਾਂ ਸਨਅਤ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਗਲ ਘੁੱਟਣ ਵਿੱਚ ਚੋਖੋ ਸਮਰੱਥ ਹਨ, ਨਾਲ ਕਲਾਕਾਰ ਵੀ ਰਲ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਪੁਰਜਿਆਂ ਦੀ ਹਰਕਤ ਦੇ ਬਿਆਨ ਵਾਂਗ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਰ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਬਿਆਨਣ ਵਿੱਚ ਗੌਰਵ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ (ਨਾਵਲ ਆਦਿਕ) ਦਾ ਆਕਾਰ ਵਡੇਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸਾਧਾਰਨ ਦੈਨਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਰ ਨਿੱਕੀ ਵੱਡੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਪਾਇਆ ਸੀ; ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦਾ ਬੋਲ-ਬਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ, ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਜੀਵਨ ਵਿਚਲੀ ਹਰ ਕੁਰੂਪਤਾ, ਹਰ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ, ਕਲਾ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਹਿੰਸਾ, ਭਿਆਨਕਤਾ ਅਤੇ ਕਾਮੁਕਤਾ ਨੂੰ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੇਵਲ ਇਸੇ ਦਲੀਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਵਿਚਲੇ ਪਾਤਰ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਛਿੱਕੇ ਟੰਗ ਕੇ ਘਿਨਾਉਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਿਰਫ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਇਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਿਧਰੇ ਨਾ ਕਿਧਰੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।"

"ਜੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕਿਉਂ ? ਮੈਂ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਅਤੇ ਨੰਗੇਜ ਕਲਾ ਦਾ ਕਲੰਕ ਹਨ।"

"ਕਲਾ ਦਾ ਕਲੰਕ ਤੁਸਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਵਾਕੇਸ਼ ਵਰਤਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕਦੀ ਕੋਝ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਈ ਵਰਜਿਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ। ਕਲਾ ਜਾਂ ਸਹਿਤ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਨਹੀਂ; ਕੇਵਲ ਯਥਾਰਥ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਕਲਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ। ਕਲਾ ਕਾਲਪਨਿਕ ਹੇ, ਕਲਾ