ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਲੰਮੀ ਭਾਵੇਂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਸਮਾਪਤ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ। ਇਸ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਨੇ, ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਟੈਕ ਕੇ ਆਖਿਆ, "ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਜਿਹਾ ਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਉਂ ਹੋਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ।"

"ਤੁਸਾਂ ਠੀਕ ਆਖਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਵੀ ਇਹੋ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਆਪਣੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਜਾਣ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਸਿਆਣੀ ਨਹੀਂ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਉਵੇਂ ਹੀ ਸਭਿਆਤਾਵਾਂ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਛਲਸਫ਼ਿਆਂ ਦਾ ਕੌਮੀ ਮਾਣ ਵੀ ਸਿਆਣਪ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੇ 'ਕੀਤੇ ਜਾਣ' ਅਤੇ 'ਕੁਦਰਤੀ ਹੋਣ' ਦਾ ਇਹ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ 'ਠੀਕ' ਵੀ ਹੈ ਜਾ 'ਸਿਆਣੀ' ਗੱਲ ਵੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਸਦਾ ਤੋਂ ।"

"ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ, ਆਪਣੇ ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਗੌਰਵ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੈ ਹੀ ਕੀ ? ਇਸ ਨੂੰ ਹੱਥ ਦੇ ਕੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਰਹਿ ਕੀ ਜਾਵੇਗਾ ? ਇਸ ਗੋਰਵ ਦਾ ਸਦਕਾ ਹੀ ਕੌਮਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ।"

ਪਾਪਾ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਬੋਲ ਪਏ, "ਵੇਖ ਬੀਬਾ, ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਥਾਂ ਸੱਚੀਆਂ ਹੋ, ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਨਾ ਭੁੱਲ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ।"

"ਕੁਝ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਢਿੱਡ ਨਹੀਂ ਭਰਨਾ।" ਇਹ ਚਾਚਾ ਜੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ।

"ਚਾਚਾ ਜੀ, ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਪਤੰਗਾਂ ਉਡਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੁੜ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ, ਓਨਾ ਚਿਰ ਤਾਂ ਉਡੀਕਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ। ਜਾਂ ਉੱਠੋ ਅਤੇ ਜਾ ਕੇ ਸੱਦ ਲਿਆਓ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਓਨ ਚਿਰ ਵਿੱਚ ਗਲੀਚਾ ਖਿੱਚ ਕੇ ਛਾਵੇਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਗਲੀਚਾ ਛਾਵੇਂ ਕਰਦਿਆ ਅਸਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਜਿਥੇ ਮਾਤਾ ਜੀ, ਚਾਚੀ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਸੁੱਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਉਸ ਗਲੀਚੇ ਉੱਤੇ ਛਾਂ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਿਕਨਿਕ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਚਾਚਾ ਜੀ ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਮੁੜ ਗਲੀਚੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਏ, 'ਚੱਲ ਆਪੇ ਆ ਜਾਣਗੇ।' ਏਥੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਜਾਣਾ ਔਖਾ ਹੈ। ਕੰਨ-ਰਸ ਬੁਰੀ ਬਲਾ ਹੈ; ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ-

"ਇਸ ਬੱਚੀ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੋਲਾਂ ਆਨੇ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇਸ ਗੌਰਵ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਹੈ ਹੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹੈ। ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਾਂ, ਜਿੱਤਾਂ, ਮੁਲਕਗੀਰੀਆਂ, ਤਬਾਹੀਆਂ, ਬੋ-ਹੁਰਮਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਰਮਸਾਰੀਆਂ ਵੱਲ ਵਧਾਇਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁਝ ਸੁੰਦਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤਰ ਦਾ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਹੈ, ਉਹ ਕੌਮੀ ਗੌਰਵ ਵਿੱਚੋਂ ਨਹੀਂ ਉਪਜਿਆ, ਉਹ ਵਿਕਸਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸੁਭਾਵਕ ਅਭਿਵਿਅੰਜਨਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਨੀਰਜ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿਆਂਗਾ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਆਪ ਪੜਤਾਲ ਕਰੇ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੈ।"

ਨੀਰਜ ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੇ ਬੈਠੀ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕੀ, "ਅਸਾਂ ਹੁਣੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਪਾਰਟਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਖ਼ਰਾਂ ਦੀ ਜਾਂਗਲੀਅਤ ਸੀ । ਜੰਗ ਲਈ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਹਲੇ