ਅਧਿਆਇ ਦੂਸਰਾ

ਸੁਕਰਾਤ ਦਾ ਜੀਵਨ

ਸੁਕਰਾਤ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵਿਲੱਖਣ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਹੈ। ਇੱਕ ਬੰਨੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰੇ ਉੱਤਰਕਾਲੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਉੱਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਤਾਵ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਉਸੇ ਬਾਰੇ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੁਕਰਾਤ ਬਾਰੇ ਵਾਕਫੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੱਧਾ ਸਰੋਤ ਸਾਡੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ। ਅਰਥਾਤ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪਹੁੰਚ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਬਰਟੰਡ ਰਸਲ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ:

          ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਐਸੇ ਲੋਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਪੱਥੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪਤਾ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਐਸੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ       ਬਾਰੇ     ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਖੁਝ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਇਹ ਤੈਅ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਉਂਦੇ ਕਿ ਅਸੀ ਉਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਬੁਝ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਖੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ।

ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸੰਬੰਧੀ ਬਹੁਤੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਰਾ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੈਲ ਨਹੀਂ ਪੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸੁਕਰਾਰ ਲੱਭਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਮਕਾਲੀਆ ਦੀਆ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਖੋ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਸੁਕਰਾਤ ਨੂੰ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ। ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਸਾਂਝੀਦਾਰ ਰਹੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਯੂਨਾਨੀ ਲੇਖਕ ਅਰਿਸਤੋਫੇਨਸ ਦੇ ਹਾਸ-ਨਾਟਕ 'ਕਲਾਊਡਸ' ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਕਿਤਰਾਈਡਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਲੋਕ ਸੁਕਰਾਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਪਾਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। 423 ਈ ਪੁ ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਮੰਚਿਤ ਹੋਇਆ ਇਹ ਨਾਟਕ ਦਿੱਖ ਤੇ ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਪੱਖ ਤੇ ਸੁਕਰਾਤ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਕਿਰਦਾਰ 'ਤੇ ਆਧਰਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਸ਼ਾਗਿਰਦਾਂ ਚੀਨੋਫੋਨ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਪਲੇਟੇ ਦੇ ਸੇਵਾਦਾਂ ਵਿਚ ਸੁਕਰਾਤ ਬਾਰੇ ਭਰਪੂਰ ਗੋਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਵੱਖਰਾ ਪੱਖ ਹੋ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਤਕਾ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੁਕਰਾਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸੀ ਹੈ।

ਸੁਕਰਾਤ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਆਲਮ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ