'ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਡੂੰਘਾ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਸੋਫਿਸਟਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਤੇ ਨਸੀਹਰ ਰਾਹੀਂ ਜਿਗਿਆਸੂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਖੁੰਢੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਦੇ ਕੇ ਘਰ ਭੇਜਦਾ ਸੀ, ਸੁਕਰਾਰ ਕੋਲੋਂ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਹਰ ਜਿਗਿਆਸੂ ਬੇਚੈਨੀ ਲੈ ਕੇ ਪਰਤਦਾ ਸੀ। ਇਹੀ ਬੇਚੈਨੀ ਉਸਦੇ ਅਗਲੇਰੇ ਗਿਆਨ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ-ਸੰਵਾਦ (Thesis - Antithesis - Synthesis) ਵਾਂਗ ਸੁਕਰਾਤ ਵਿਚਾਰ-ਸੰਵਾਦ-ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰਕ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਚਿੰਤਕ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਘੁੰਮ ਕੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਤਲਾਬ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਸੁਕਰਾਤ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਦੌਰ ਦੇ ਹੋਰ ਚਿੰਤਕ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਬਣਾ ਕੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੰਦੇ ਸਨ. ਸੁਕਰਾਤ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਚੁਰਸਤੇ, ਸਾਂਝੀਆਂ ਥਾਵਾਂ, ਕਾਹਵਾ-ਘਰ, ਗਲੀ-ਮੁਹੱਲੇ ਤੇ ਨੁੱਕਰਾਂ ਸਭ ਸਕੂਲ ਹੀ ਸਨ। ਉਸਦੇ ਪੂਰਵਕਾਲੀ ਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਆਪਣਾ ਮੱਠ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਕੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਲਈ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਸਨ. ਸੁਕਰਾਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਖੰਡਨ ਦਾ ਹਮਾਇਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਤਿੱਖੇ ਸਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣਾ ਪਸੰਦ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਲਈ ਗਿਆਨ ਇਕ ਪਾਸਤ ਉਦਾਹਰਣ ਸਨ, ਸੁਕਰਾਤ ਲਈ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਟਕਰਾਅ ਰਾਹੀਂ ਤੀਸਰੇ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਖੋਜ ਦਾ ਤਰੀਕਾ। ਇਸ ਤੀਸਰੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਉਹ ਨਵੀਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਉਸਦਾ ਕਥਨ
ਆਪਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਆਪਣੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਲਟਕਿਆ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ ਨੌਜਵਾਨ। ਇਹੀ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਅਗਲੇ ਗਿਆਨ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਤੁਰੇਗਾ। ਜੇ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਐਸਾ ਨਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਮਝਾਂਗਾ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਉੱਚੀ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਬਿਠਾਨ ਲਿਆ ਹੈ।
ਉਸਦੇ ਸਮਕਾਲ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਆਪਣੀ ਗਿਆਨ-ਦੀਖਿਆ ਬਦਲੇ ਧਨ ਵਸੂਲ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਸੁਕਰਾਤ ਐਸੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਵਾਰਥ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਸੀ। ਬਹੁਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸੋਵਿਸਟਾਂ ਨੇ ਅਮੀਰ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚੇਲੇ ਬਣਾਇਆ, ਸੁਕਰਾਤ ਲਈ ਐਸੀ ਕੋਈ ਬੰਦਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਲੈਟੋ ਸਰਦੇ ਪੁੱਜਦੇ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਫਰਚੰਦ ਸੀ ਜੋ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਿਖਰਾਂ ਛੋਹਣ ਦੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਲੈ ਕੇ ਸੁਕਰਾਤ ਕੋਲ ਆਇਆ, ਪਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ ਉਸਦਾ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿpage_break
ਗਿਆ। ਸੁਕਰਾਤ ਨੂੰ ਸ਼ਗਿਰਦ ਜਾਂ ਚੇਲੇ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਵੀ ਘ੍ਰਿਣਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਵਿਚ ਏਥਨਜ਼ ਦੇ ਕਵੀ, ਚਿੱਤਰਕਾਰ, ਬੁੱਤਘਾੜੇ, ਰਾਜਨੀਤੀਵਾਨ, ਵਪਾਰੀ, ਦਰਜ਼ੀ, ਮੋਚੀ, ਸ਼ਿਲਪਕਾਰ ਤੇ ਸਫ਼ਾਈ ਸੇਵਕ ਵੀ ਸਨ। ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਵਿਹੂਣੇ ਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿਚ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇ ਕੇ ਸੁਕਰਾਤ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਮੋੜਾ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਏਥਨਜ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਬਹੁਤ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। 'ਸਿੰਪੋਜ਼ੀਅਮ' ਵਿਚ ਹੋਏ ਜ਼ਿਕਰ ਅਨੁਸਾਰ 800 ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਆਪਣੀ ਜਿਗਿਆਸਾ ਤੇ ਸਵਾਲ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਕੋਲ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਨੌਜਵਾਨ ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਗਿਆਨ ਪਰਖਦੇ, ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਦੇ। ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰ ਬੇਹੱਦ ਨਵੇਂ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੌਰ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਇਕਾਈ ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਬੇਹੱਦ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਇਕੱਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਮਨੌਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਕੁਝ ਵਿਚਾਰਾਂ/ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਿਸੇ ਅਣਲਿਖਤ ਨੇਮ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਨੈਤਿਕਤਾ, ਸਦਾਚਾਰ ਤੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਸਮਾਜਕ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਗਾਂਹ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਗਤੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵਹਿ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੌਰਵ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾਲ ਸਰਸ਼ਾਰ ਕਰੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਵਹਾਅ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦੇ ਹੋਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਜ਼ਮ ਕਰਨਾ ਸਮਾਜ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਔਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅਸਮਾਜਕ ਕਹਿ ਕੇ ਸਮਾਜਕ ਵਹਾਅ ਤੋਂ ਦਰਕਿਨਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਤੀਜਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਗੁਨਾਹ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕ ਵਹਾਅ ਦੇ ਹੋਰਵੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਾਦ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਭੋਗਦੇ ਹਨ। ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਅਨੈਤਿਕ ਕਹਿ ਕੇ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਭਾਗੀ ਬਣਾਉਣਾ ਸੌਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੁਕਰਾਤ ਨਾਲ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਏਥਨਜ਼ ਦੀ ਸੰਸਦ ਨੂੰ ਕਚਿਹਰੀ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਉੱਪਰ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੁਕੱਦਮਾ ਤੇ ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵਿਲੱਖਣ ਤੇ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਘਟਨਾ ਹੈ। ਏਥਨਜ਼ ਦੇ ਅਮੀਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਕ ਮੁਕੱਦਮਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿਚ ਸੁਕਰਾਤ ਉੱਪਰ ਤੁਹਮਤ ਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਅਮੀਰ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰ 'ਅਨਾਈਟਸ' ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਬੁਰੇ ਹਾਲਾਤ ਭੋਗ ਕੇ ਮਰਿਆ। 'ਲਾਈਕਾਨ' ਏਥਨਜ਼ ਦਾ ਇਕ ਰਾਜਸੀ ਆਗੂ ਸੀ, page_break
ਜਿਸਨੂੰ ਸੁਕਰਾਤ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ, ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਉਸਦੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਤਾ ਨਾਲ ਚਿੜ ਸੀ। ਤੀਸਰਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਅਣਗੌਲਿਆ ਰਿਹਾ ਕਵੀ 'ਮੇਲਿਟਸ' ਸੀ। ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਹਮਾਇਤੀ ਸਨ ਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਜਿਹੀ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਸਨ ਜੋ ਸਮਾਜਕ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੋਕ ਬਿਨਾਂ ਸੰਦੇਹ ਦੇ ਮੰਨ ਲੈਣ। ਸੁਕਰਾਤ ਵੱਲੋਂ ਸਮਾਜਕ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਜ਼ਾਯੋਗ ਗੁਨਾਹ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਕਰਾਤ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋ ਮੁੱਖ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਏ ਸਨ:
- ਸੁਕਰਾਤ ਏਥਨਜ਼ ਦੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਦੇਵਤੇ ਬਣਾਈ ਫਿਰਦਾ ਹੈ।
- ਉਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਨੂੰ ਗਲਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਰਾਹੀਂ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਨਾਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਸੰਗੀਨ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਲਈ ਬਹੁਤ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਕਤੀ ਮੰਨਿਆ ਤੇ ਉਸ ਲਈ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਜ਼ਾਮਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਕੁਝ ਘਟਨਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੁਕਰਾਤ ਪ੍ਰਤੀ ਐਸੀ ਨਫ਼ਰਤ ਤੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ।
ਸੁਕਰਾਤ ਦਾ ਕਾਲ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਏਥਨਜ਼ ਰਾਜ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਕਾਲ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਪੇਰੀਕਲੀਜ਼ (495 ਈ. ਪੂ. ਤੋਂ 429 ਈ. ਪੂ.) ਏਥਨਜ਼ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਏਥਨਜ਼ ਨੇ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ। ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਕ ਤੇ ਰਾਜਸੀ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਚੰਗੀ ਉਦਾਹਰਣ ਏਥਨਜ਼ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਏਸ਼ੀਆ ਮਾਈਨਰ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਵਸਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਏਥਨਜ਼ ਨੇ ਖੂਬ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਬਾਹਰੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਅਤਿਵਿਕਸਤ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਏਥਨਜ਼ ਪੁੱਜੇ। ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਏਥਨਜ਼ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੀ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਆਪ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਪੇਰੀਕਲੀਜ਼ ਆਪ ਵੀ ਬੰਦ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਨਾਸਤਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਚਿੰਤਕ ਅਨੈਕਸਾਗੋਰਸ ਕੋਲੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮਾਂਤਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਭੇੜ ਏਥਨਜ਼ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਏਸ਼ੀਆ ਮਾਈਨਰ ਵਿਚ ਸੀਰੀਆ ਤੇ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਫਾਰਸ
