

ਸੁਣ ਕੇ ਲਿਖਿਆ। ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਕੋਈ ਪਰਛਾਵਾਂ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, "ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਸੁੱਖ ਤੇ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿਚ ਝਗੜਾ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਡੰਡੀ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਸਿਰਿਆਂ 'ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਜੇ ਇਕ ਚੀਜ਼ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਜਾਵੇਗੀ ਤਾਂ ਦੂਸਰੀ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਦੇਖੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਦੁਖਦਾ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਉਹੀ ਥਾਂ ਮਲਣ ਨਾਲ ਸੁੱਖ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।" ਸੁਕਰਾਤ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਲਿਖੀਆਂ ਕੁਝ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੱਛੇ ਸੁਪਨੇ ਦੀ ਉਰਜਾ ਵਾਲੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ। ਉਸਨੂੰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਦੇਖ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਇਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਟੇਕ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ ਅਸਰ ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਲੋਕ ਵਧੇਰੇ ਉਤੇਜਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਖੁਰਾਕਾਂ ਦੇਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਵਾਲੇ ਮੁਜਰਿਮਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪਚਾਪ ਬਹਿਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਹੈ। ਸੁਕਰਾਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ ਦੂਹਰੀ ਜਾਂ ਤੀਹਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵੀ ਲੈ ਲਵੇਗਾ, ਪਰ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘੜੀਆਂ ਨੂੰ ਗਵਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਸੇਬੇਸ ਅਤੇ ਸਿਮਿਆਸ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਜੁਟ ਪਿਆ। ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ ਵੀ ਉਹ ਸਰੀਰ ਤੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਚੰਗੇ ਦਿਨ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰੋ। ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਸੁਕਰਾਤ ਨਹਾਉਣ ਲਈ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਜ਼ਹਿਰ ਪੀਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਮੇਰੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਨਹਾਉਣ ਦੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਤੋਂ ਬਚ ਸਕਣ।"
ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਉਠਦਿਆਂ ਕੀਟੋ ਨੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਕੋਈ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਸੁਕਰਾਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ। ਮੇਰੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਹੀ ਕਰ ਸਕੋਗੇ ਜੇਕਰ ਸੱਚ ਦੇ ਰਾਹ 'ਤੇ ਤੁਰੋਗੇ। ਨਹਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੁਕਰਾਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਖ਼ਰੀ ਵਾਰ ਸੰਖੇਪ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਆਗਿਆ ਮੰਗੀ। ਆਖ਼ਰੀ ਵਾਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਮਿੱਤਰ ਕੀਟੋ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕੀਤਾ। ਕ੍ਰੀਟ ਉੱਪਰ ਹੀ ਸੁਕਰਾਤ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਜਾਚ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਾ ਸਮਝੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸੁਕਰਾਤ ਨੂੰ