ਪਿਆਲਾ ਪੀਣਾ ਪਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਏਥਨਜ਼ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਨ ਵੀ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਨ। ਏਥਨਜ਼ ਦੀ ਸਪਾਰਟਾ ਨਾਲ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤਕ ਚੱਲੀ ਲੜਾਈ ਚੋਂ ਮਿਲੀ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਹਾਰ ਕਾਰਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਏਥਨਜ਼ ਦੀ ਜਨਤਾ ਵੀ ਰੋਹ ਵਿਚ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਸ ਰੋਹ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਮੁਕੱਦਮਾ ਬੇਹੱਦ ਅਹਿਮ ਘਟਨਾ ਸੀ। ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਈ ਕਿ ਏਥਨਜ਼ ਦੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਲਈ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਨਰਾਜ਼ਗੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ਤੇ ਦੇਵਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਨਾਰਾਜ਼ ਹਨ ਕਿਉਕਿ ਸੁਕਰਾਤ ਨੇ ਯੁਵਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖਿਲਾਫ ਭੜਕਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਨਤਾ ਵੀ ਸੁਕਰਾਤ ਨੂੰ ਸਖਤ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਸੀ। ਸੁਕਰਾਤ ਨੇ ਬਹੁਤ ਤਿੱਖੇ ਤਰਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਲੜਿਆ ਪਰ ਜੱਜਾਂ ਨੇ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦਾ ਮਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਸੁਕਰਾਤ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸਹੀ ਸਾਬਿਤ ਹੋਈਆਂ ਤੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਏਥਨਜ਼ ਦੀ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਮਾਫੀ ਮੰਗਕੇ ਉਸਦਾ ਬੁੱਤ ਏਥਨਜ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਚੁਰਾਹੇ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਸੁਕਰਾਤ ਨੇ ਜਿਸ ਗੱਲ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਗਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜੀਣ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਹਿਤ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਰਹੇ। ਫੌਜ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਸੁਕਰਾਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਤੇ ਖੇਡ ਕੇ ਬਚਾਇਆ। ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਫੌਜੀ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਚਲ ਰਹੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਸੰਸਦ ਤੋਂ ਉਲਟ ਮੱਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਕ੍ਰੀਟੋ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਭੱਜਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਵੀ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਭੁਗਤਣ ਦਾ ਸਹੀ ਮੌਕਾ ਕਹਿ ਕੇ ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਸੁਕਰਾਤ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਉਸਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਕਹਿਰੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਕੇ ਦੇਖਣਾ ਵੀ ਭੁੱਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਸਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ, ਮਨੁੱਖ ਵਿਗਿਆਨ, ਭਾਸ਼ਾ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਭਰਪੂਰ ਚਿੰਤਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਸੋਚ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਉੱਪਰ ਸੁਕਰਾਤ ਦੀ ਗੂੜ੍ਹੀ ਛਾਪ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਭਾਸ਼ਣਕਾਰੀ ਦੇ ਆਸਰੇ ਵਿਦਵਤਾ ਦੇ ਭਰਮ-ਫੈਲਾਅ ਦੀ ਥਾਂ ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਤਾਸੀਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸੁਕਰਾਤ ਇਕ ਸਿਮਰਤੀ ਵਾਂਗ ਸਦਾ ਹਾਜ਼ਿਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸੱਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਇਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਦਾ ਸਦਾ-ਸਲਾਮਤ ਰੂਪ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਦੁਰਲੱਭ ਘਟਨਾ ਕਹੀ ਜਾਵੇਗੀ।