ਸਾਰੇ ਦੇਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਤੁਰਨ ਵਾਰਾਂ।
ਛੱਡਾਂ ਨਹੀਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਵੜਨ ਜੋਗੇ
ਸਣੇ ਵੱਡਿਆਂ ਅਫਸਰਾਂ ਜਮਾਂਦਾਰਾਂ।
ਪਏ ਰੁਲਣ ਇਹ ਵਿੱਚ ਪਰਦੇਸ ਮੁਰਦੇ,
ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਮਾਰਨੀ ਏਸ ਮਾਰਾ।
“ਤੁਹਾਡੇ ਇਸ ਬੰਦ ਤੋਂ ਤਾਂ ਇਹ ਅਰਥ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਖੁਸ਼ ਸੀ।“ ਇੱਕ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।
"ਖੁਸ਼ ਤਾਂ ਹੋਣਾ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਇਕ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਬਲਕਿ ਮੈਂ ਤੇ ਇਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸੇ ਨੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਦਾ ਛੜਯੰਤਰ ਰਚਿਆ ਸੀ।"
"ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਤੇਜ ਸਿੰਘ ।" ਇਕ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
"ਉਹ ਤੇ ਮੋਹਰੇ ਸਨ ਭਾਈ ਮੋਹਰੇ।" ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਬੋਲਿਆ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਸੁਣ ਲਓ-
"ਅਰਜ਼ੀ ਲਿਖ ਫਰੰਗੀਆਂ ਕੁੰਜ (ਗੁਪਤ) ਗੋਸ਼ੇ,
ਪਹਿਲੇ ਆਪਣਾ ਸੁਖ ਅਨੰਦ ਵਾਰੀ
ਤੇਰੇ ਵਲ ਮੈਂ ਫੌਜ ਨੂੰ ਘਲਣੀ ਆਂ
ਖੱਟੇ ਕਰੀਂ ਤੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੰਦ ਵਾਰੀ।"
"ਪਰ... ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਹ ਰਾਣੀ ਕਿਉਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਹਾਰ ਜਾਵੇ?" ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ?"
"ਤੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਮੁੰਡਿਆ, ਉਹੀ ਸਰਦਾਰ, ਜੋ ਇਸ ਦਸਤੇ ਦਾ ਸਰਗਨਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਬੋਲਿਆ:
“ਛੋਟੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਆਪਣੇ ਜਾਤੀ ਖ਼ੁਦਗਰਜ਼ੀ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦੀਆਂ। ਇਹ ਔਰਤ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਬਸ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਦੀ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਧੀ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ 'ਤੇ ਆਸ਼ਿਕ ਹੋ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਨੂੰ ਘਰ ਲੈ ਆਇਆ।"
"ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿਰਫ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਉੱਚੀ ਸੋਚ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।" ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬੋਲਿਆ, "ਇਹ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ, ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਡੋਗਰੇ ਕੋਈ ਛੋਟੇ ਆਦਮੀ ਸਨ... ਅਤੇ ਸੰਧਾਵਾਲੀਏ ?"
"ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ।" ਉਹੀ ਸਰਦਾਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਗੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਈ ਕਿ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਦਾ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨਾਮ ਦਾ ਇਕ ਭਰਾ ਵੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਣਜੇ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਲਈ ਰਸਤਾ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਖ਼ਾਤਿਰ ਕੰਵਰ ਪਸ਼ੌਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਪੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫੌਜ ਨੇ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ।"
