"ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਕ ਬੰਦ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ।" ਸਾਹ ਬਖ਼ਸ ਨੇ ਜੋਸ਼ 'ਚ ਆਉਂਦਿਆਂ ਸੁਣਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ-

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਾਰਿਆ ਕੋਹਿ ਕੇ ਵੀਰ ਮੇਰਾ

ਮੈਂ ਖੁਹਾਊਂਗੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜੁੰਡੀਆਂ ਨੀ।

ਧਾਕਾਂ ਜਾਣ ਵਲਾਇਤੀ ਦੇਸ਼ ਸਾਰੇ

ਪਾਵਾਂ ਬੱਕਰੇ ਵਾਂਗ ਜਾ ਵੰਡੀਆਂ ਨੀ।

ਚੂੜੇ ਲਹਿਣਗੇ ਬਹੁਤ ਸੁਹਾਗਣਾਂ ਦੇ

ਨੱਥ ਚੌਂਕ ਤੇ ਵਾਲੀਆਂ ਡੰਡੀਆਂ ਨੀ

ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਪੈਣਗੇ ਵੈਣ ਡੂੰਘੇ

ਜਦੋਂ ਹੋਣ ਪੰਜਾਬਣਾਂ ਰੰਡੀਆਂ ਨੀ।

ਉਹ ਕੁਝ ਦੇਰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਂ 'ਚ ਹਾਂ ਮਿਲਾਉਣਾ ਹੀ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝਿਆ।

ਇਸ ਅੱਧਖੜ ਸਿਪਾਹੀ ਬੋਲਿਆ, 'ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਖ਼ਤ 'ਤੇ ਕੁੱਛੜ ਚੁੱਕਿਆ ਛੋਕਰਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖੜਯੰਤਰੀ ਔਰਤ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਕੋਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੱਦੀ ਜਗੀਰ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਸਾਨੂੰ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿਸੇ ਬਹਾਦਰ, ਖੁੱਦਦਾਰ ਅਤੇ ਸਿਆਣੇ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਜੋ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰ ਸਕੇ ।“

"ਕਿਸ ਦੀ ਜਗੀਰ, ਕਿਸ ਦੀ ਨਹੀਂ ।“ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੀਯਤ ਜਾਣਨ ਖਾਤਰ ਬੋਲਿਆ, "ਅਸੀਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਦੇ। ਗਲਤ-ਠੀਕ ਨਾਲ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਭਲਾ ਕੀ ਸਰੋਕਾਰ ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਨੌਕਰੀ ਲੱਭਣੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਜੰਮੂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੰਗੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀ ?"

"ਇਹ ਮੈਂ ਕੀ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮੂੰਹੋਂ ਖਾਲਸਾ ਜੀ। ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੂੰ ਭਲਾ ਭੁੱਖੇ ਮਰਨ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ? ਜਾਂ ਤੇ ਲੁੱਟ ਮਾਰ ਕਰਾਂਗੇ ਅਤੇ ਜੇ ਨੌਕਰੀ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੂਲ ਰਾਜ ਦੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੁਆਰਥੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਤਾਂ ਮੂਲਾ ਖੱਤਰੀ ਚੰਗਾ ਜਿਸ ਨੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।“

"ਤੁਸਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਆਖੀ ਖਾਲਸਾ ਜੀ।“ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ ਨੇ ਆਖਿਆ,

"ਦਰਅਸਲ ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਸੇ ਪਾਸੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ।"

***

4

ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦਾ ਇਕ ਜਰਨੈਲ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਰਦਲੀ ਨਾਲ ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਕੇ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ ਦੀ ਇਹ ਰਿਹਾਇਸ਼-ਗਾਹ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਮੁਗਲੀਆ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅਮੀਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਘਰ, ਹਵੇਲੀਆਂ ਅਤੇ ਮਹੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕਰਕੇ