ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ 'ਚ ਐਨੇ ਰਾਜਾ, ਨਵਾਬ, ਸੁਲਤਾਨ ਹਨ", ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਜੋੜਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, "ਪਰ ਇਹ ਪਹਿਲੇ ਹਾਕਮ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਫਰੰਗੀ ਫੌਜ ਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਜੀ ਬਣਤਰ ਕੀਤੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਫ਼ੌਜ 'ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਕਈ ਮਹਿੰਮਾਂ 'ਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦਿਆਂ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾ ਤੇ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਲੜਾਈ 'ਚ ਹਾਰਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ 'ਆਪਣੇ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਦਾ ਅਵਸਰ ਪਰਦਾਨ ਕੀਤਾ।"

"ਇਹ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਕਹਾਂਗਾ", ਮੋਹਨ ਲਾਲ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਜਿੰਨੇ ਚੰਗੇ ਇਹ ਨਾਜ਼ਿਮ, ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸਨ, ਉਨੇ ਹੀ ਚੰਗੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸਿਪਾਹਸਾਲਾਰ । ਪਿਛਲੇ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਸੌ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ, ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ 'ਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਲੁੱਟਦੇ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ 'ਤੇ ਰੋਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਾਈ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਸਬਕ ਵੀ ਸਿਖਾਇਆ।"

"ਪਰ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ...?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਿਆ, "ਮਿਸਲਾਂ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੋ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ---?”

"ਇਹ, ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮਜਬੂਰੀ ਵੀ ।" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ। "ਜੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਮੰਜ਼ਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਮੁਮਕਿਨ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਅਨੇਕਾਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਸਿੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਰੰਗੀ ਪਹਿਲੇ ਪੰਜ ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ 'ਚ ਹੜਪ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ।"

"ਜਾਂ ਆਪਸ 'ਚ ਲੜ ਕੇ ਆਪੇ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ।" ਮੋਹਨ ਲਾਲ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।

ਜਦ ਇਹ ਸਾਰੇ ਇਸ ਬਹਿਸ 'ਚ ਰੁਝੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜ਼ੀਨਤ ਨੇ ਰਸੋਈ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਜਦ ਹਨੇਰਾ ਪੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਵੇ ਜਗਿਆਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆ ਕੇ ਆਖਿਆ:

“ਹੁਣ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਕਰਦੇ ਰਹੋਗੇ ਕਿ ਆਪਣੇ ਮਹਿਮਾਨ ਦੇ ਪੇਟ ਵੱਲ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦੇਵੋਗੇ ?"

ਥਾਲੀਆਂ 'ਚ ਖਾਣਾ ਪਰੋਸ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਚੌਂਕੀਆਂ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦਿਆਂ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ :

"ਹੁਣ ਮੋਹਨ ਲਾਲ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਰੰਗੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ, ਜਰਨੈਲਾਂ ਬਾਰੇ ਤੇਰੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ?" ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

"ਸਿਵਾਏ ਜਾਨ ਲਾਰੈਂਸ, ਮਾਰਸ਼ਮੈਨ ਅਤੇ ਮੈਕਸਵੈਲ ਦੇ, ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ। ਕਰਨਲ ਨੇਪੀਅਰ ਅਤੇ ਹਡਸਨ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਅਫ਼ਸਰ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਪਾਹ-ਸਾਲਾਰ ਲਾਰਡ ਗਫ਼ ਡਰਪੋਕ ਅਤੇ ਘਟ ਸਿਆਣਾ ਹੈਥ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਵਾਂ ਆਇਆ ਗਵਰਨਰ ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਸਭਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘਟੀਆ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ।"