ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ

ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਖਲਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਜੋ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਡੇੜ੍ਹ ਦੋ ਸੌ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤਕ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇਂਦੀ ਰਹੀ, ਤੇ ਫੇਰ ਲੰਮੀ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ 'ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ, ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਇਤਿਹਾਸ 'ਚ ਇਕ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਗਿਆ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ।

ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਾਲਾਤ ਸਨ ਜਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਰਾਜਨੀਤਕ ਗਲਤੀਆਂ ? ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਜੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ 'ਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ ?

ਮੇਰੇ ਇਸ ਨਾਵਲ 'ਯੁੱਗ-ਅੰਤ' ਦਾ ਆਰੰਭ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਸੱਤ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸੰਨ 1847-48 'ਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤਦ ਤਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਦਕੀ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਸਭਰਾਓਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੱਤ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ, ਕੁੰਵਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਪੁੱਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ 'ਪਤਵੰਤਿਆਂ' ਦੀਆਂ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਾਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਹਾਲੇ ਜਿਉਂਦੇ ਸਨ। ਲਾਹੌਰ 'ਚ ਚਾਹੇ ਅਖੌਤੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਹਾਲੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ 'ਚ ਕਾਇਮ ਸੀ ਪਰ ਅਸਲੀ ਤਾਕਤ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੁਆਲੇ ਬੈਠੀ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਆਮ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਜਿਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵੀ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ 'ਚ ਪੈਰ ਜਮਾਏ ਤਾਂ ਆਰੰਭ 'ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਤਬਕਾ ਜਦੋਂ ਇਹ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਸ਼ਾਸਕ ਨਾਲ ਮਿਲਵਰਤਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਾਥ ਦੇਣ 'ਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿੱਜੀ