"ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਰਾਬ ਵਾਂਗ ਐਨੀ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਲੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਗਲਾਸ ਅੱਧਾ ਕੁ ਭਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਘੁੱਟ ਪੀ ਕੇ ਹੀ ਡਿੱਗਣ ਵਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ । ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਵੇਂ ਹਜ਼ਮ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹੋ।"

ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹੱਸਿਆ। ਦੋ ਤਿੰਨ ਘੁੱਟ ਹੋਰ ਪੀਤੇ ਅਤੇ ਖਾਲੀ ਜਿਹੇ ਕਮਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, " ਤੁਸੀਂ ਰੈਸੀਡੈਂਸ ਵਾਲਾ ਮਕਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਉਂ ਆ ਗਏ ?"

"ਛੱਡ ਕੇ ਆਉਣਾ ਪਿਆ।" ਲਾਰੈਂਸ ਕੁਝ ਦੁਖੀ ਸੁਰ 'ਚ ਬੋਲਿਆ, "ਮੈਂ ਤੇ ਐਕਟਿੰਗ ਰੈਸੀਡੈਂਟ ਸਾਂ। ਹੁਣ ਕਲਕੱਤੇ ਤੋਂ ਇਕ ਨਿਕੰਮੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਨਿਕੰਮੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਰੈਸੀਡੈਂਟ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬਣਾ ਕੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸੋ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਰੈਸੀਡੈਂਸੀ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰਨੀ ਪਈ।"

"ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਸੀ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ, ਜੋ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਜੰਦਰੇ ਲੱਗੇ ਪਏ ਨੇ। ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਅਤੇ ਸਜਿਆ ਸਜਾਇਆ ਘਰ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਦੇਂਦਾ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ।"

"ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਜੇ ਲੋੜ ਪਈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਹਾਂਗਾ । ਹਾਂ, ਯਾਦ ਆਇਆ, ਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਵਾਲੀ ਹਵੇਲੀ 'ਚ ਹੁਣ ਕੌਣ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ? "

"ਜੇ ਬੁਰਾ ਨਾ ਮਨਾਓ," ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਤਾਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਰਾਣੀ ਸਾਹਿਬਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਮਕਾਨ 'ਚ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਕੰਪਨੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਰਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਤੁਹਾਡੇ ਹਿੱਤ 'ਚ ਨਹੀਂ।"

"ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਮੁਤਫਿਕ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਹਵੇਲੀ ਚ ਕੋਈ ਸੁਰੰਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਅਤੇ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨਿਕਲ ਕੇ ਨੱਸ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਡੇ ਹਿੱਤ 'ਚ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਜਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਛਤਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਜਾ ਮਿਲਣ ।"

"ਹੂੰ, ਇਹ ਤੇ ਠੀਕ ਏ।" ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਅੱਗਿਓਂ ਬਲਿਆ, "ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਮਹਾਰਾਣੀ ਸਾਹਿਬਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੀ ਮਾਰਫਤ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਖ ਘੱਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿੱਧੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਰਨ। ਐਵੇਂ ਉਲਟੇ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤਣ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ?"

"ਇਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ", ਲਾਰੈਂਸ ਬੋਲਿਆ, "ਪਰ ਮਹਾਰਾਣੀ ਬਾਰੇ ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਣੀ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸਾਡੇ ਨਵੇਂ ਰੈਸੀਡੈਂਟ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਫਰੈਡਨਿਕ ਕਰੀ ਨੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ।"

"ਫਰੈਡਰਿਕ ਕਰੀ ? ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਹੋ। ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲਾਹੌਰ 'ਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਹ ਕਰੀ ? ਕਿਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਹੀ ਨਾ ਫਿਰ ਜਾਵੇ। ਮੈਂ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਸਲਾਹ ਦੇਵਾਂਗਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ 'ਚ ਕਰ