ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਵੱਲ ਦੁੜਾ ਦਿੱਤੇ।

***

8

ਪੁਲ ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠਿਆਂ ਅਤੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਮੁਦਕੀ ਅਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਹੋ ਉੱਠੇ; ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆਉਣ ਲੱਗਾ ਜਦ ਉਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਟਾਕਰਾ ਇਕ ਫਰੰਗੀ ਜਰਨੈਲ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ:

"ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੁਦਕੀ-ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।"

"ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਹੈ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਬਾਨੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ।"

"ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ। "ਲਓ ਮੈਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ :

"ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਜੋ ਮੁਦਕੀ ਸੀ

ਉੱਥੇ ਭਰੀ ਸੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖੱਡ ਮੀਆਂ

ਘੋੜ ਚੜ੍ਹੇ ਅਕਾਲੀਏ ਨਵੇਂ ਸਾਰੇ

ਝੰਡੇ ਦਿੱਤੇ ਨੀ ਜਾਏ ਕੇ ਗੱਡ ਮੀਆਂ

ਤੋਪਾਂ ਚੱਲੀਆਂ ਕਟਕ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ

ਗੋਲੇ ਤੋੜਦੇ ਮਾਸ ਤੇ ਹੱਡ ਮੀਆਂ

"ਵਾਹ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਏ। ਤੁਸਾਂ ਇਹ ਜੰਗਨਾਮਾ ਕਿਸ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ?"

"ਤੁਸੀ ਅਲਾਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਅਤੇ ਇਨਾਮ ਸ਼ਾਹ ਤੋਪਚੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋਵੋਗੇ। ਆਪਣੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਵੀ ਮੁਦਕੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ 'ਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਜਾਂ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦੋਸਤ ਸਨ ਜਾਂ ਸ਼ਗਿਰਦ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਬਰਤਰਫ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਹੀ ਸੁਣਿਆ ਫੇਰ ਕੁਝ ਰੁਕ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ-

"ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਸੀ । ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੁਦਕੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ 'ਚ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ।"

"ਹਾਂ, ਮੈਂ ਉਥੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਜਦੋਂ ਗੱਦਾਰ ਮਿਸਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਚ ਵੰਡਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀਹ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਕੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।"

"ਉਹ ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਹੌਕਾ ਜਿਹਾ ਨਿਕਲਿਆ, "ਜੇ ਸਾਡਾ ਪਹਿਲਾ