ਖੜਾ ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਸਮਿਤ ਨਜਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ- ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜੋ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪਾਣੀਪਤ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਤਕ ਹਜਾਰਾਂ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਆਪਣੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਵਹਿਸ਼ੀ ਨਾਚ ਨੱਚ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੱਧਰ ਕੋਈ ਸਿਪਾਹੀ ਇਕ ਦੋ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਆਪ ਵੀ ਹਾਏ ਕਰਦਿਆਂ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜਾ ਡਿੱਗਦਾ।

ਕੁਝ ਦੇਰ ਤਕ ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲੜਦੀ ਰਹੀਆਂ। ਫੇਰ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਬੇਤਰਤੀਬੀ ਫੈਲ ਗਈ। ਬਸ ਮਾਰਨਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ, ਛਾਤੀਆਂ ਚ ਬਰਛੇ ਖੋਭਣਾ, ਤਿੱਖੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉਡਾਉਣਾ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਵੈਰੀ ਧਿਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਛੇਕਣੇ । ਜੋ ਮਰ ਕੇ ਜਾਂ ਫੱਟੜ ਹੋਕੇ ਡਿੱਗਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛਿਓਂ ਆ ਰਹੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਖੁਰ ਅਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਪੈਰ ਲਿਤਾੜਦੇ ਜਾਂਦੇ। ਇੰਜ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦਿਸਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਚੋਂ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਵਹਿਸੀਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਏ ਹੋਣ। ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਧੜਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਕੇ ਡਿੱਗੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਲਹੂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਚ ਰਲ ਮਿਲ ਗਏ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਗੋਰੇ ਦਾ ਸਿਰ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਦੇ ਸਿਰ ਕੋਲ ਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦਾ ਮਜਾਕ ਉਡਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਹੱਥ, ਲੱਤਾਂ ਅਤੇ ਧੜ ਲਹੂ ਚ ਲਿਬੜੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕਦੀ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜੀ ਗੋਰਿਆਂ, ਪੂਰਬੀਆਂ ਦੇ ਆਹੂ ਲਾਹੁੰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕ ਰਹੇ ਹਨ। ਫੇਰ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਫਰੰਗੀ ਦਾ ਪਾਸਾ ਭਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਆਮ ਕਰਕੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜੀ ਆਪਣੀਆਂ ਖੰਡਕਾਂ ਨਾਲ ਮਾਰੋ ਮਾਰ ਕਰਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਦਬਾਓ ਵਧਦਾ ਅਤੇ ਗੋਰੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖਕੇ ਟਿੱਲੇ ਤੇ ਖੜੇ ਕਮਾਂਡਰ ਲਾਰਡ ਹਿਊਜ ਗਫ ਨੇ ਘਬਰਾਈ ਆਵਾਜ ਚ ਕੋਲ ਖੜੇ ਮੇਜਰ ਬਰਾਡਫੁਟ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, “ਇਹ ਸਭ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ 'ਚ ਸਾਨੂੰ ਐਨੀ ਮਾਰ ਨਹੀਂ ਸਹਿਣੀ ਪਈ । ਤੂੰ ਤੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਪੱਕਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ?"

"ਤੁਸੀਂ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ ਸਰ, ਜੋ ਹੋਣਾ ਹੈ ਉਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।"

"ਉਹ ਤੇ ਮੈਂ ਵੇਖ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਹਾਦਰ ਅਫਸਰ ਮਾਰੇ ਜਾਣਗੇ। ਮੈਂ ਕੀ ਜਵਾਬ ਦੇਵਾਂਗਾ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਨੂੰ? ਜਨਰਲ ਵ੍ਹਾਈਟ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਬਿਰਗੇਡੀਅਰ ਵਿਲਿਮ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ... । ਮੈਂ ਤੇ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਵੇਲੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਜੰਗਬੰਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦੇਈਏ....।“

"ਨਹੀਂ ਸਰ, ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਾਟਰਲੂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਚ ਨਿਪੋਲੀਅਨ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ, ਕੀ ਉਹ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦੇਣ? ਮੈਂ ਤੇ ਕਦੀ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।“ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਖੜਾ ਮੇਜਰ ਨਿਕਲਸਨ ਬੋਲਿਆ।"