ਇਸ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਦੂਰ-ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਵੀ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ "ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਜਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣ ਲਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲਈ ਤਾਂ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਸੁਫਨੇ ਅਧੂਰੇ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ।"

"ਹਾਂ, ਇਹ ਵੀ ਠੀਕ ਏ।" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਆ, "ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦੋ ਰਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੱਚਮੁਚ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ ਸੀ। ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਚ ਮੈਂ ਆਪ ਉਸ ਨੂੰ ਹੱਥ 'ਚ ਤਲਵਾਰ ਫੜ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਕੇ ਲੜਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਮੈਦਾਨ 'ਚ ਫਤਿਹ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਸੱਤ ਅੱਠ ਸੌ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਅਭਿਮਾਨ ਨਾਲ ਜਿਉਣ ਦਾ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ।"

***

11

ਮੁਦਕੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ 'ਚ ਇਸ ਹਾਦਸੇ, ਇਸ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਜਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਪੁਚਾਉਣ ਲਈ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਗਿਆ। ਨਾਲ ਹੀ 'ਸ਼ਹੀਦੀ' ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਏ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਗਿਆ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਰ ਗਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਾਵਾਂ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਵੈਣ ਸੁਣ ਕੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰ ਤੜਫ ਉਠਿਆ। ਉਹ ਚਾਹੇ ਬੜਾ ਜੰਗਜੂ-ਯੋਧਾ ਕਿਸਮ ਦਾ ਆਦਮੀ ਸੀ ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਬਹੁਤ ਨਰਮ ਅਤੇ ਭਾਵੁਕ ਵੀ ਸੀ। “ਕੀ ਜੋ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਉਹ ਸੱਚਮੁਚ ਸ਼ਹੀਦ ਸਨ ਜਾਂ ਐਵੇਂ ਫਜੂਲ ਜਿਹੀ ਮੌਤ ਮਾਰੇ ਗਏ ।" ਉਹ ਕਈ ਦਿਨ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚਦਾ ਫਕੀਰਾਂ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮਦਾ ਫਿਰਦਾ ਰਿਹਾ: "ਕੀ ਉਸ ਬਦਜ਼ਾਤ ਔਰਤ ਲਈ ਜਾਂ ਲਾਲਚੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਕਾਂਖੀ ਡੋਗਰਿਆਂ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਮਰੇ ਜਾਂ... ਜਾਂ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਖੁਦਦਾਰੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ? ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਸਿਰਫ ਤਨਖਾਹ 'ਚ ਮਿਲੇ ਪੈਸਿਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਲਈ ?"

ਕਈ ਵਾਰੀ ਰਾਤੀਂ ਲੰਮੇ ਪਿਆਂ ਉਸ ਦੇ ਮਸਤਕ 'ਚ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਕੰਢੇ ਹੋਈ ਇਸ ਪੁਲ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸ਼ਾਹ ਬਖਸ ਦੇ ਸੁਣਾਏ ਬੰਦਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ :

ਕਈ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਮੋਏ ਉੱਥੇ

ਸੀਨੇ ਲੱਗੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਕਟਾਰੀਆਂ ਨੀ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਵੀਰ ਨਾ ਮਿਲੇ ਮੁੜ ਕੇ

ਪਈਆਂ ਰੋਂਦੀਆਂ ਫਿਰਨ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਨੀ।