ਓ-ਸ਼ੌਕਤ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਭਰਾ 'ਜਾਨ' ਨੂੰ ਕਬਰ ਵਿੱਚ ਦਫਨਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਕਬਰ ਦੀ ਸਿਲ 'ਤੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਖੁਦਵਾ ਦਿੱਤਾ।

"Here lies the body of Edward John Agnew who fighting bravely with the coward & rebel sikh forces laid his life in the service of his country."

ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਜਦ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਬਰ 'ਤੇ ਲੱਗੀ ਇਸ ਸਿਮਰਤੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਸੀ: ਇਕ ਆਦਮੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕਿਸ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਲਤਫਹਿਮੀਆਂ ਚ ਫਸਿਆ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਅਰਥ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਮਕਸਦ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਟੀਚੇ ਘੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ...।

***

12

ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰਾਤ ਪੈ ਗਈ।

ਸੌਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਥਾਪੀ ਦੇਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ:

'ਵਾਹ ਬਈ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ, ਜਿਸ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਤੂੰ ਨਾਲੇ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਜਿਸ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕੀਤਾ, ਉਸ 'ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਫਖਰ ਹੈ। ਸੱਚਮੁਚ ਸਿੰਘਾ ਸ਼ੇਰਾਂ ਵਾਂਗ...।"

ਸੁਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਵਿਅੰਗਮਈ ਮੁਸਕਾਨ ਪੱਸਰ ਗਈ । ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਵੈਰੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਕੱਟਦਿਆਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਹੋ ਉੱਠਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਫਰਗੀਆਂ ਤੇ ਪੂਰਬੀਆਂ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਅਦਿੱਖ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਲੜਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਕੱਟ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।

ਉਹ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਜ਼ਮੀਨ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ।

"ਕਿਉਂ ਕੀ ਗੱਲ ਏ ਦੁਰਜਨ ਸਿਆਂ। ਐਨਾ ਦੁਖੀ ਕਿਉਂ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਏ ?"

"ਮੈਂ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਕੋਈ ਸਿੰਘ ਨਹੀ," ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ 'ਚ ਖਿਝ ਸੀ ਅਤੇ ਜਨਮਾਂ-ਜਨਮਾਂ ਦੀ ਵੇਦਨਾ। ਮੈਂ ਤੇ ਨਿਮਨ ਜਾਤੀ ਦਾ ਬੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਮੀਦਾਰਾਂ, ਲਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਖਾਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ।"

ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਛੋਟੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਫੌਜ 'ਚ ਭਰਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਜਾ ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਵਰਦੀ ਪਾ ਕੇ ਉਹ ਵੀ ਫਖਰ ਨਾਲ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਕਰਕੇ ਚੱਲਣ ਲੱਗਾ। ਪਰ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਲੋਂ ਇਸ ਦੀ ਮੁਖ਼ਾਲਫਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਰੰਗਰੇਟਿਆਂ