ਛੋਟੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪਲਟਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਖੱਤਰੀਆਂ ਜੱਟਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਨਾ ਜਰਿਆ ਗਿਆ। ਤਦ ਤੱਕ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੰਗਰੇਟੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਲਈ ਮੱਲਾਂ ਮਾਰਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਫੇਰ ਮਜਬੂਰ ਹੋਕੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਉਹ ਪਲਟਨ ਤੋੜ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਰੰਗਰੇਟਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ।
"ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਪ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਇਨਾਮ ਵਿੱਚ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਜਮੀਨ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜਿਮੀਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮੰਜੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਾਲਾ ਨੀਵੀਂ ਜਮਾਤ ਹੋ ਕੇ ਸਾਡੀ ਬਰਾਬਰੀ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ ? ਉਸਨੂੰ ਤਾਹਨੇ ਮਾਰਦੇ, ਬਲਦ ਖੋਹ ਕੇ ਲੈ ਗਏ । ਇਕ ਮੱਝ ਰੱਖੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। 'ਸਾਲਿਆ, ਤੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਮੱਝ ਰੱਖ ਕੇ, ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਕਰ ਅਤੇ ਮੁਫਤ 'ਚ ਦੁੱਧ ਲੱਸੀ ਪੀ...। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਨਾਲ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਜਨਮ ਸਿੱਧ ਅਧਿਕਾਰ ਹੀ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਕਰਨ 'ਤੇ ਜਦ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਅਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ ਤਾਂ ਕੁੱਟ ਹੀ ਖਾਧੀ।
ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਦੇਰ ਬੈਠਾ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ।
ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਤੇਰਾ ਉਹ ਭਰਾ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ?"
"ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਸਿੰਘ ਸਜੇ, ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਉਦਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਕ ਦਿਨ ਇਸੇ ਭੁਲੇਖੇ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਪੰਗਤ 'ਚ ਜਾ ਬੈਠੇ। ਸਾਰੇ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਅੱਖਾਂ ਪਾੜ-ਪਾੜ ਕੇ ਵੇਖਣ ਲੱਗੇ। ਆਖ਼ਰ ਸਾਨੂੰ ਪੰਗਤ 'ਚੋਂ ਉੱਠਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਭੁੰਜੇ ਹੀ ਇਕ ਕਤਾਰ ਬਣਾਕੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਜ਼ਰਾ ਗੁੱਸੇ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅੰਦਰ ਪੰਗਤ 'ਚ ਬੈਠਿਆਂ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਥੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਤੇਜ਼-ਤੇਜ਼ ਕਦਮ ਚੁੱਕਦਾ ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪਿੰਡੋਂ ਹੀ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਲੁਧਿਆਣੇ ਜਾ ਕੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ 'ਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।"
"ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ।
"ਹੋਰ ਕੀ ਕਰਦਾ। ਮੈਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ 'ਚ ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਲੁਕਾ ਕੇ । ਜੇ ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਖੋਹੇ ਜਾਣ ਦਾ। ਸਾਡੀ ਦਿਸ਼ਾ 'ਚ ਤਾਂ ਨਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਰਾਜ 'ਚ ਕੁਝ ਫਰਕ ਪਿਆ ਸੀ, ਨਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਰਾਜ 'ਚ ਕੁਝ ਫਰਕ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਤੁਹਾਡੇ ਕਰਕੇ ਹਾਂ । ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਜਨਮ ਜਾਤ ਤੋਂ ਹੀ ਆਦਤ ਹੈ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਚਾਕਰੀ ਕਰਨ ਦੀ। ਤਾਂ ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਚੰਗੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਚਾਕਰੀ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਰਾਂ।"
