ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਜ਼ਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਖਲਾ ਵਿੱਚ ਤੱਕਿਆ ਜਿਵੇਂ ਅਤੀਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਫੇਰ ਉਸ ਦੇ ਬੁਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਵਿਅੰਗਮਈ ਮੁਸਕਾਨ ਆ ਗਈ। ਉਹ ਬੋਲਿਆ-

“ਜੇ ਫਰੰਗੀ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਚਾਹੇ ਉਹ ਖੱਤਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹੋਵੇ ਚਾਹੇ ਸਰਦਾਰ, ਚਾਹੇ ਜਿਮੀਦਾਰ, ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ੂਦਰਤਾ ਦੀ ਹਾਲਤ 'ਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਗੇ, ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ।" ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੱਸਣ ਲੱਗਾ:

"ਇਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਫਲ।"

"ਪਾਪ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰਫ ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ, ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹਨ।"

ਰਾਤ ਗੂੜ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹਨੇਰਾ ਪੱਸਰ ਗਿਆ। ਦੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵੇਦਨਾ ਭਰਿਆ ਹਾਸਾ ਹਾਲੇ ਵੀ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜ ਰਿਹਾ ਸੀ।

***

13

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਪਹੁੰਚਿਆਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਹੀ-ਸਲਾਮਤ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਠਿਕਾਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਠਹਿਰਨ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਜਿਸ ਸਜੇ-ਸਜਾਏ ਕਮਰੇ 'ਚ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਦਾ ਬਾਰੀ ਕੋਲ ਬੈਠਿਆਂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਇਕ ਪੰਛੀ-ਝਾਤ ਵਾਂਗ ਵਿਖਾਈ ਦੇਂਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਦੌੜ-ਭੱਜ ਅਤੇ ਬੇਅਰਾਮੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਂ-ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਆਦੀ ਭੋਜਨ ਮਿਲਿਆ। ਖੂਬ ਰੱਜ ਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਖਾਧਾ। ਖਾਣ ਤੇ ਬਾਅਦ ਐਸੀ ਨੀਂਦ ਆਈ ਕਿ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੁਪਹਿਰੇ ਜਾ ਕੇ ਅੱਖ ਖੁਲ੍ਹੀ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਇਕ ਖ਼ਿਦਮਤਗਾਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਲਗਾਨ ਆਦਿ ਦੇ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਦੋ ਜਿਮੀਦਾਰਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਝਗੜੇ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਚਲੇ ਗਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਵਾਪਸ ਆਉਣ 'ਚ ਸ਼ਾਇਦ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਿਨ ਲੱਗ ਜਾਣ।

ਇਸ ਵਿਚਕਾਰ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਕਦੀ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਕਦੇ ਇਕੱਲਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੰਖੇਪ 'ਚ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਜਿਆਦਾ ਨਹੀਂ। ਫਰੰਗੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਮੂਲ ਰਾਜ ਵੱਲੋਂ ਕੀ-ਕੀ ਤਿਆਰੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਲਈ ਬੇਤਾਬ ਸੀ।

ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਉਸ ਔਰਤ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਜਾਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜਾਂ ਤੇ ਸ਼ੁਜਾਹਬਾਦ ਦੇ ਸਹਿਰ 'ਚ ਹੈ ਜਾਂ ਫੇਰ ਇਸੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ।

ਹੁਣ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਇਸ ਕਮਰੇ ਦੀ ਬਾਰੀ 'ਚ ਬੈਠਿਆਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ