ਨਾਲ ਚਲ ਰਹੇ ਪਾਰਥ ਨਾਥ ਨੇ ਕੀਰਤ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਸੰਜੀਦਾ ਆਵਾਜ਼ 'ਚ ਆਖਿਆ:

"ਤੇਰੇ ਭਰਾ-ਭਰਜਾਈ ਸੁਣਿਆ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਸ਼ਕਲ 'ਚ ਹਨ। ਆ ਕੇ ਪਤਾ ਦੇਵੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁੱਖ ਸਾਂਦ ਦਾ।"

ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਟਿੱਲੇ ਤੋਂ ਉਤਰਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਨਹਾ ਧੋ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਸਤਾ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਫਟਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲੈਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਘਰ ਚੱਲ ਕੇ ਲੱਸੀ-ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਜਾਣ। ਉਸ ਦੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਮੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕੀਰਤ ਦੇ ਮਸਤਕ 'ਚ ਬਿਸ਼ ਨਾਥ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪਾਰਥ ਨਾਥ ਦੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭਰਾ-ਭਰਜਾਈ ਬਾਰੇ ਆਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਗੱਡ-ਮੱਡ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੰਬਲ-ਭੂਸਿਆਂ 'ਚ ਫਸਿਆ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਪਿੰਡ 'ਚ ਵੜਨ ਦੇ ਆਮ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ 'ਚ ਉੱਠਦੀ ਹੱਡਾ-ਰੋੜੀ ਅਤੇ ਕੱਚੇ-ਪੱਕੇ ਚਮੜਿਆਂ ਦੀ ਬੋਅ ਕਾਰਨ ਇਕ ਵਾਰੀ ਤੇ ਘੋੜੇ ਨੇ ਵੀ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਦਲਿਤ ਘਰ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਨਰਕ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਗਲੀ 'ਚ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਵਗਦਿਆਂ ਛੱਪੜ 'ਚ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਆਦਮੀਆਂ-ਤੀਵੀਆਂ ਅਤੇ ਨੰਗੇ ਫਿਰਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਜਿਹੇ ਜਿਸਮ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਫਿਰਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ 'ਚ ਇਹ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਘਰ ਕੁਝ ਵੱਡੇ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਅਬਾਦੀ ਵੀ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਕੁਝ ਖਾਸ ਸਮਝ ਨਾ ਆਇਆ।

ਪਿਛਲੀਆਂ ਸਦੀਆਂ 'ਚ ਬਾਹਰੋਂ ਆ ਰਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ 'ਚ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਕਰਦੇ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਾ ਢੁਕਦੇ। ਇਹ ਨਾ ਹਿੰਦੂਆਂ 'ਚ, ਨਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾ 'ਚ। ਨਾਲੇ ਇੱਥੋਂ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਵੀ ਕੀ ਸੀ ? ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਜੱਟ-ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ 'ਚ ਜਾ ਭਰਤੀ ਹੁੰਦੇ। ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਘਰੀ ਭੇਜਦੇ ਅਤੇ ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਲੜਾਈ 'ਚ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੱਟਾਂ-ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਚਾਹੇ ਘਟਦੀ ਜਾਂ ਉਨੀ ਹੀ ਰਹੀ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਲਿਤਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਦੀ ਗਈ। ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਦਲਿੱਦਰਤਾ ਵੀ।

ਵਿਹੜੇ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਬਹੁਤਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਇਕ ਕੱਚੇ ਜਿਹੇ ਘਰ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 'ਰਾਮਕਲੀ' ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸੋਹਣੀ ਕੁੜੀ ਜੰਮ ਪਵੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਅਜੂਬੇ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਰੇ ਉਸ ਦੇ 'ਬਾਪ' ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਉਣ ਲੱਗਦੇ। ਇਹ ਰਾਮਕਲੀ