ਸੀ ਪਤਾ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵੀ ਪੰਡਤ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਜਦ ਦੋ-ਮੰਜ਼ਲਾ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਛੱਤ ਉੱਤੇ ਪਈ ਤਾਂ ਪੰਡਤ ਜੀ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਖੜਾ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਨਮਸਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਹਿੱਲੇ ਜਿਵੇਂ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਫੇਰ ਹੱਥ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ: ਕਿੱਧਰ ?" ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਲਗਾਮ ਖਿੱਚਦਿਆਂ ਹੱਥ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਕੁਝ ਸਮਝੇ ਜਾਂ ਨਾ ਸਮਝੇ, ਪਰ ਹੌਲੀ ਦੇਣੀ ਬੋਲੇ, "ਠੀਕ ਏ, ਜਾਓ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਅੰਗ ਸੰਗ ਸਹਾਈ ਹੋਵੇ ?"

ਪੰਡਤ ਜੀ ਨੇ ਸਿਰ ਦੁਆਲੇ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਸਾਫ਼ਾ ਲਪੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਚਿੱਟੀ ਦਾਹੜੀ ਸਜ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਗੰਜੇ ਹਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਭਈਆ ਹੋਵੇ ਚਾਹੇ ਪੰਡਤ ਅਤੇ ਚਾਹੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਗੋਰਾ ਹਰ ਕੋਈ ਦਾਹੜੀ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਆਮ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਅੱਗੇ 'ਸਿੰਘ' ਲਾ ਦੇਂਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਲਾਲਾ ਰਾਮ ਤੋਂ ਮਿਸਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਈਆ ਰਾਮ ਦਾਸ ਤੋਂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਹੋ ਗਿਆ।

ਪੰਡਤ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦਾਹੜੀ ਵੱਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਕਹੀ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆ ਗਈ :

"ਓਏ ਕੀਰਤ ਸਿਆਂ ਧਰਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੇਸਾਂ-ਦਾਹੜੀਆਂ 'ਚ ਨਹੀਂ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜੰਜੂਆਂ ਵਿੱਚ...। ਵਾਲ ਵਧਾਉਣ ਨਾਲ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਅੱਗੇ 'ਸਿੰਘ' ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਨਾ ਕੋਈ ਬਹਾਦਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ। ਜੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮਿਸਰ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਤੇਜ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ ਦਗਾ ਨਾ ਕਰਦੇ।"

"ਉਹ ਤੇ ਨਕਲੀ ਸਿੱਖ ਸਨ।" ਉਸ ਆਖਿਆ ਸੀ।

"ਤਾਂ ਫੇਰ ਅਸਲੀ ਸਿੱਖ ਕੌਣ ਆ ?"

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਤੰਗ ਜਹੇ ਬਜ਼ਾਰ 'ਚੋਂ ਲੰਘਣ ਲੱਗੇ ਜਿੱਥੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ, ਆਪਣੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦਿਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਛੜਕਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਲਲਾਰੀਆਂ, ਹਲਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਭਾਂਡੇ ਵੇਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸੜਕ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਹਿੱਸਾ ਘੇਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਟੁੱਟੇ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਡਿੱਗੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਸਨ। ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਰਜ਼ੀ ਛੱਪਰ ਪਾ ਕੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿੱਦਾਂ ਵਾਤਾਵਰਨ 'ਚ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਹੀ ਹਵਾੜ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਖੜੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਜ਼ਾਰ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਊਠਾਂ ਨੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿਹੁਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਹ ਦਸਤਾ ਮੁਲਤਾਨੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਕਰੀਬਨ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਚਾਰ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਤੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੱਗਦੇ ਸਨ, ਪਸ਼ੌਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਦਸਤੇ ਦਾ ਮੋਹਰੀ ਸ਼ਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਸੀ ਜੋ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀਆਂ ਵੀਹ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਦਸਤੇ ਦਾ